Dünyada 1,5 milyona yakın insanın vefatına neden olan koronavirüs ikinci pikini yaşarken aşı konusunda da umut veren gelişmeler yaşanıyor.
Aşıyla ilgili en merak edilen hususların başında, nasıl bu kadar kısa müddette üretilebildiği geliyor. 25 yıldır virüslerler ilgili araştırmalar yapan virolog Semih Tareen, Twitter hesabı üzerinden verdiği bilgilerle bu mevzuya açıklık getirdi.
EN SÜRATLİ BULUNAN AŞI 4 SENEDE BULUNMUŞTU
Bundan evvel en süratli bulunan aşı olan kabakulak virüsü aşısı için 4 sene çalışıldığını, HPV aşısının da 15 senede bulunduğunu hatırlatan Tareen, koronavirüs aşısının suratı konusunda çağdaş bilimin gelişimine ve daha evvel hiç olmadığı halde şirketler ile hükümetlerin işbirliğine işaret etti.
Tareen, aşı çalışmalarının süratli olmasına karşın sağlam formda sürdürüldüğünü belirterek, “Bu muvaffakiyetin sırrı yatırım ve işbirliği, lakin en başta insan azmi ve bilim. Bilim ve insan azmi sayesinde Covid-19’dan kurtulacağız” dedi.
Virolog Semih Tareen’in hususla ilgili uzun paylaşımı şu halde:
“AŞI ÇALIŞMALARINA MUTEBER Mİ?”
“Virolog hatırlatması: bugüne kadar en süratli geliştirilen aşı 4 sene sürdü, (kabakulak virüsü). HPV aşısı 15 sene civarı sürdü. Pekala, Covid19 için bu kadar çabuk aşı geliştirilir mi? Bu süratte yapılan aşı çalışmalarına muteber mi? Açıklıyorum:
Aşı geliştirilmesinde değerli evreler var:
1-Hastalığın tanınması, şayet viral kökenli ise virüsün izolasyonu ve genomunun sekanslanması
2-Labda in vitro deneylerin yapılması
3-Hayvan modelinin bulunup in vivo deneylerin yapılması
4-Klinik deneyler
5-İmalat, patent, onay.
Her evrede aşının geliştirilme müddeti değişebilir: virüsün cinsine nazaran, kullanılan teknolojiye nazaran, klinik deneylere hasta bulabilmek, ülkelerin bürokrasisine ve patent kurallarına nazaran mühlet uzayıp kısalabilir.
“KORONAVİRÜSLER ÜZERİNDE ESASEN BİLGİMİZ VARDI”
Covid-19 başladığında koronavirüsleri hakkında bilgimiz esasen vardı: İnsanları her sene enfekte eden 4 koronavirüsü var. 2002’deki SARS ve 2012 MERS’ten sonra koronavirüsleri üzerine önemli araştırmalar başlamıştı. Yeni koronavirüs salgınlarını bekliyorduk ve hazırdık.
SEKANS: Çin’de birinci Covid19 hadisesinin açıklanmasından 10 gün sonra virüsün genomu sekanslandı. Bu, çağdaş bilim teknolojisi sayesinde oldu. Kıyaslamak gerekirse, AIDS semptomları 1981 yılında tanındı ancak birinci tam HIV genomu 2009 yılında yayınlandı.
“DENEYLER ESASEN YILLARDIR YAPILIYOR”
İN VİTRO DENEYLER: Koronavirüsleri deneyleri esasen yıllardır yapılıyor. Hücre kültürü modelleri (Vero hücreleri) vardı ve çabucak deneylere başlamak çok kolaydı. Bu sayede Covid-19 hastası numunelerinden virüsü labda [laboratuvarda] izole etmek ve üzerinde çalışmak çok kolay oldu.
Koronavirüslerini evvelce bildiğimiz için SARSCOV2 virüsünün S kılıf proteini ile hücreye bağlandığı ve 2002’deki SARS üzere hücredeki ACE2 reseptörünü kullandığı iddia edilip çok çabuk ispatlandı.
Bu bilgiyle aşıların S kılıf proteinine karşı yapılması en mantıklısıydı.
“HAYVAN DENEYLERİ ÇOK ÖNEMLİ”
İN VİVO HAYVAN DENEYLERİ: İnsan klinik deneylerine geçmeden evvel hayvan Covid-19 deneyleri çok kıymetli. SARSCOV2 virüsü farelerin ACE2 reseptörünü tanıyamıyorlar. Bu yüzden virüsü farelere adapte etmek gerekiyor, bu da vakit alıyor. Lakin çağdaş bilim sayesinde insanlaştırılmış fareler artık elimizde ve SARSCOV2 ile derhal insan ACE2 reseptörü olan fare model deneyleri başladı. Fareler dışında ayrıyeten Ferret (dağ gelinciği) modelleri de virolojide sıkça kullanılır ve SARSCOV2 için uygun modeller olduklarını çabucak anladık. Makak modelleri de hazırdı.
TEKNOLOJİ: Eski virüs aşı teknolojileri inaktive yahut zayıflatılmış virüs kullanıyor. Bu, çok eski ve yavaş bir usul: yeni bir salgında virüsün izole edilmesi ve labda kâfi ölçüde üretilmesi uzun sürüyor. Ama RNA teknolojisi sayesinde birinci Covid-19 olayından sonra 10 gün içinde çıkan sekanstan yola çıkarak birinci RNA molekülleri 2 günde üretilebildi. 2000 yılında kurulmuş CureVec ve yıllardır RNA aşı teknolojisi geliştiren emsal Moderna, BioNTech üzere şirketler sayesinde SARSCOV2 virüsüne karşı bir RNA aşısı geliştirmek güç olmadı.
“İLK OLAYDAN 3 AY SONRA İNSAN DENEYLERİ BAŞLADI”
Bu sayede birinci Covid19 olayından üç ay geçmeden birinci faz insan deneyleri Moderna tarafından Mart sonu başladı. Hatırlatma: RNA aşı teknolojisi 2008’den beri insanlarda deneniyor.
KLİNİK DENEYLER: Bu evreye gelmeden evvel akademik araştırma ve preklinik deneyler gerekiyor. Ancak SARS ve MERS tecrübeleri sayesinde, ayrıyeten aşı teknolojilerinin evvelden insanlarda denenmiş olması sayesinde Covid19 başlangıcından klinik deneylerine kısa müddette geldik.
Birinci Covid-19’dan sonra birinci faz deneylere 3 ay, üçüncü faz deneylere de 6 ayda ulaştık. Bu, birkaç gelişme sayesinde gerçekleşti:
1-RNA aşıları 2008’den beri insanlarda deneniyordu
2-Oxford’un ürettiği ChAdOx1 viral vektör teknolojisi Covid19’dan evvel 330 şahısta denenmişti.
“AKADEMİK ARAŞTIRMA ÇOKTAN BAŞLAMIŞTI”
3-SARS ve MERS tecrübeleri sayesinde akademik araştırma çoktan başlamıştı ve pandemiye hazırdık,
4-Normalde bir aşının baştan sona gelişmesi için 400 milyon dolar gerekir ve bu parayı toplamak için mühlet lazım. Ama pandemiden ötürü sermayenin akışı hızlandı.
5-2014 yılında en ölümcül Ebola salgınını yaşadık ve bu, bilim dünyasında üzücü bir uyanışı sağladı: 28,616 hadise ve 11,310 vefat yaşandı. Gerisinden DSÖ, Ebola aşısını geliştirmek için özel bölümün teşvik edilmesi gerektiğini belirtti. 2019 yılında Ebola aşısı onaylandı.
Bu gelişmeler de DSÖ’nün Covid-19 için “Solidarity” (Dayanışma) klinik deneyleri başlatmasında yardımcı oldu.
Ayrıyeten, aşı gelişmesinde kar gütmeyen kuruluşlar sayesinde (ABD’de DARPA, Norveç’te CEPI, Avrupa’da PREPARE) yatırımlar devam etti.
“İLK SEFER BU KADARŞİRKET VE HÜKÜMET İŞ BİRLİĞİ İÇİNDE ÇALIŞTI”
BÜROKRASİ: Covid19 sayesinde birinci kere bu kadar sayıda ilaç şirketi, hükümetler, acentalar ve DSÖ iş birliği içerisinde çalıştı.
Aşının yoksul ülkelere (92 üye ülke) dağıtımı için GAVI isimli kuruluş devreye girdi.
Şirketler, aşının geliştirilmesinde büsbütün bilimsel bir yol izleyeceklerine dair ve güvenilirlik bilgilerinden ödün vermeyeceklerine dair ortak bir yeminde bulundular. Tıp tarihinde bu türlü bir şey evvelden görülmedi.
Hatırlatma: Olağanda aşı ve ilaçların onayı belirli bürokratik prosedürlerden geçer. İstisnai durumlarda bir ilaç yahut aşı EUA: Emergency Use Authorization (acil kullanım yetkisi) yahut Compassionate Use (merhametli kullanım) altında onay alabilir.
“PANDEMİDEN ÖTÜRÜ ACİL KULLANIM YETKİSİ VERİLECEK”
Pandemiden ötürü ABD’de ilaç ve aşı onaylayan FDA acentası Covid19 aşılarına evvel EUA (acil kullanım yetkisi) verecektir.
Göreceksiniz ki acil kullanım yetkisi için bile bir aşının teknolojisinden tutun, imalatına, ve testine kadar, hatta imal edildiği binanın bulunduğu durum dahi evrakta isteniyor.
En başta HPV aşısı 15 sene sürdü dedik. Ama HPV Covid-19’a misal acil bir pandemi olarak görülmedi ve bu yüzden çok daha farklı evrelerden geçti. Akademik deneylerde birinci değerli gelişme 1991 yılında kaydedildi, HPV aşısı da nihayet 2006 yılında onaylandı.
“EN SÜRATLİ AŞI 1948 SENESİNDEYDİ”
En başta kabakulak aşısı en çabuk geliştirilen aşı dedik (4 sene). Ama bu 1948 yılında idi. Virüs 1945’te izole edildi ve birinci aşı (inaktive virüs aşısı) 1948 yılında onaylanıp 1949’da dağıtıldı. Ancak yeteri kadar tesirli olmadığı için bırakıldı.
Bugün kullanılan kabakulak aşısı 1977’de onaylandı. HIV’ye hala aşı bulunamamasının sebebi yeteri kadar yatırım yahut uğraş harcanmadığı için değil, ancak virüsün biyolojisi ile alakalı.
Çocuklarda en çok hastanelik olmaya sebep olan RSV’ye karşı 40 yıldır hala aşı bulunamadı. Sebep: Yeniden virüsün biyolojisi ile alakalı.
“COVID-19 İÇİN ŞANSLIYDIK”
Covid-19 için şanslıydık: üstte bahsettiğim pek çok etken sayesinde yatırım olsun, bilim olsun, bürokrasi olsun, pandemiye hazırdık.
Ayrıyeten aşı çalışmaları çok olumlu halde ilerliyor. Zika virüsüne mesela aşı bulmak çok güç, zira ADE isimli düzenek yüzünden aşılar virüsün olağanda enfekte olmayan hücreleri enfekte edebilmesini sağlıyor (antikor virüs ile hücre ortasında köprü oluşturuyor.
“BİLİM TARİHİNDE BİR İLK”
Özet: bilim tarihinde birinci sefer bu süratte fakat güvenilirlikten ödün vermeden bir aşının geliştirilmesine şahit oluyoruz. Evvelki gelişmeler ve yatırımlar sayesinde, hükümetlerin işbirliği sayesinde yıllar süren bir aşı bir sene sürüyor.
Bu muvaffakiyetin sırrı yatırım ve işbirliği, ancak en başta insan azmi ve bilim. Bilim ve insan azmi sayesinde Covid-19’dan kurtulacağız.
Kimseye doktor tavsiyesi vermiyorum. Mevcut aşılardan sizin için en uygun olanını doktorunuzla bir arada karar verebilirsiniz.
Bu bilgileri 25 yıldır virüslerle çalışan biri olarak, son 10 yıldır FDA ile aşı geliştiren bir bilim insanı olarak paylaşmak istedim. Teşekkürler.”
TÜRKİYE’NİN ALACAĞI AŞIDA YAŞ SONU
Öte yandan koronavirüse karşı yerli aşı çalışmalarını sürdüren Türkiye, 50 milyon doz CoronaVac aşısı için Çin ile anlaştı. Çin aşısı hakkında bilgi veren Prof. Dr. Haluk Eraksoy ise aşının faz çalışmalarında 59 yaş altına yapıldığını söyledi.
Memurlar
