Türkiye’de Çalışma Hayatı ve Meslekler Araştırması’na nazaran mesleksel prestij sıralamasında birinci 10 meslek sırasıyla tıp doktorluğu, hakimlik, üniversite profesörlüğü, pilotluk, büyükelçilik, valilik, diş hekimliği, yüzbaşılık, generallik ve avukatlık halinde gerçekleşti.
Toplumsal Yapı Araştırma Programı’ndan yapılan açıklamaya nazaran, İstanbul Medeniyet Üniversitesi Sosyoloji Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Lütfi Sunar’ın yürüttüğü Türkiye’de Çalışma Hayatı ve Meslekler Araştırması tamamlandı. Toplumsal Yapı Araştırmaları Programı (TYAP) kapsamında yürütülen araştırma sonucunda yayımlanan rapor Türkiye’de çalışma hayatının dönüşümünü, insanların iş hayatından beklentilerini ve farklı mesleklere bakışını ele alıyor.
26 vilayette 2 bin 711 bireyle yüz yüze görüşmelere dayanan araştırma, çalışma hayatındaki aktüel dinamiklerin kapsamlı bir fotoğrafını çekiyor. Türkiye’de mesleksel prestij hakkında yapılan birinci ve tek araştırma olan Türkiye’de Çalışma Hayatı ve Meslekler Araştırması beş yılda bir yapılıyor. Birincisi 2015 yılında gerçekleştirilen araştırma 2020 yılında yenilendi.
Araştırmayla birlikte mesleklerin toplumsal prestij sıralaması güncellendi ve toplumun çalışma hayatına bakışında yaşanan değişim incelendi. Tıp doktorluğundan dansözlüğe kadar farklı mesleklerin prestij sıralaması, üniversite tercih sonuçlarının yeni açıklandığı bugünlerde toplumun hangi meslekleri nasıl gördüğünü anlamak için anahtar niteliğinde bir bakış sunuyor.
– Fiyatlı çalışma artıyor, meslek hayatı kayganlaşıyor
Araştırma raporunda Türkiye’de çalışma hayatına dair üç temel değişim tespit ediliyor. Bunlardan birincisi, 1980’lerden bu yana hizmet kesiminin yükselişi. 1980’de çalışan 100 şahıstan 25’i hizmet dalındayken bugün bu sayı 56’ya çıkmış durumda. Çalışan nüfusun ekseni son kırk yılda tarımdan hizmetlere kaydı.
Çalışma hayatındaki ikinci temel değişim, fiyatlı çalışma oranının artması. Fiyatlı yahut maaşlı çalışan oranı son yirmi yılda yüzde 48’den yüzde 70’e çıktı. Kendi iş yerine sahip olma oranı ise süratle azalıyor. Bu durum rekabet kurallarını ve iş teminatını çalışan aleyhine zorlaştıran bir süreci gösteriyor. Üçüncü değişim ise meslek kümelerinde yaşanıyor. Son yirmi yılda, hiçbir eğitim gerektirmeyen ve bedensel işlerde çalışanların oranı yüzde 8’den yüzde 14’e yükseldi. Vasıfsız hizmet ve satış elemanlarının oranı da yüzde 9’dan yüzde 20’ye çıktı. Bu iki meslek kümesi süreksiz işlere ve en düşük fiyatlara karşılık geliyor. Bilhassa eğitim hayatını tamamlayıp iş hayatına atılan yeni nesiller için bu, meslek hayatının kayganlaşması ve meslekten beklentilerin aşınması demek oluyor.
– Otorite sahibi meslekler dorukta yer alıyor
Açıklamaya nazaran, araştırmanın sonucunda Türkiye’ye mahsus bir mesleksel prestij sıralaması oluşturuldu. Araştırmayla elde edilen bilgiler kullanılarak 133 mesleğin 1 ile 100 ortasında prestij puanları belirlendi.
Araştırmaya nazaran genel olarak iyi bir yarar, iyi bir eğitim gerektiren, iş garantisi olan, mesleksel otorite kazandıran, yasal ve kurumsal bir özerkliğe sahip ve zihin emeğiyle icra edilen mesleklerin daha yüksek prestije sahip olduğu açığa çıktı.
Mesleksel prestij sıralamasında birinci 10 meslek sırasıyla tıp doktorluğu, hakimlik, üniversite profesörlüğü, pilotluk, büyükelçilik, valilik, diş hekimliği, yüzbaşılık, generallik ve avukatlık formunda gerçekleşti. Sıralamadaki son 10 meslek ise sırasıyla ütücülük, ayakkabı boyacılığı, çöpçülük, seyyar satıcılık, apartman bakıcılığı, falcılık, gündelik temizlikçilik, hamallık, sistemsiz işlerde personellik ve dansözlük biçiminde oluştu.
Karar alma gücünün olduğu, masa başı ve pak işlere yüksek prestij atfedilirken; bedensel emeğe dayalı ve kirlenme gerektiren işler düşük prestijli çıktı. Misal biçimde, kamu otoritesini temsil eden ve devletle irtibatlı üniformalı meslekler daha yüksek prestije sahip. Tarım ve sanayi dallarındaki işler çoklukla düşük prestijli sayılıyor.
– Siyaset ve hukuk meslekleri yükseliyor
Araştırmada incelenen meslekler 2015’te yapılan birinci araştırmanın bulgularıyla karşılaştırıldı. Beş yıl önceye nazaran siyaset ve hukuk mesleklerinin yükseldiği görüldü. Milletvekilliği sıralama bakımından 22’den 11’e, belediye başkanlığı 18’den 13’e, muhtarlık 67’den 42’ye çıktı. Misal halde hakimlik ve avukatlık bu sefer birinci onda yer aldı. Buna karşılık daha evvel birinci onda yer alan generalliğin sıralamasında gerileme yaşandı. Hizmet kesimindeki düşük fiyatlı işlerin yükselişi dikkat çekti. Kasiyerlik 16, ofis elemanlığı 20, sekreterlik 27, resepsiyonistlik 14 ve stüdyo fotoğrafçılığı 21 basamak yükselerek fark oluşturan meslekler oldu. Özel kesimdeki medya, sanat ve spor mesleklerinde yükselme trendi tespit edildi.
Düşen mesleklerde ise öğretmenlik başta geliyor. 5 yıl evvelki araştırmada 4. sırada olan öğretmenlik 14. sıraya geriledi. Emsal formda eczacılık da sıralamada 11’den 24’e indi. Bu iki mesleğin yaşadığı düşüşün sebebinin iş piyasalarındaki değişen pozisyonları olduğu görüldü.
En fazla sıra kaybı yaşayan mesleklerse 51’den 97’ye inen maden personelliği, 53’ten 96’ya inen çiftçilik, 28’den 65’e inen imamlık, 55’ten 89’a inen mandıracılık ve 52’den 83’e inen vinç operatörlüğü oldu. Bu trendler, geçen beş yılda toplumun kol emeğine ve zanaatkarlığa daha düşük; zihin emeğine ve beyaz yakalı işlere daha yüksek prestij atfettiği istikametinde yorumlandı.
– Erkekler tıp tabibi, bayanlar öğretmen olmak istiyor
Araştırmada bayanlarla erkeklerin mesleklere verdiği puanların manalı derecede farklı olduğu tespit edildi. Bayanlar psikologluk, milletvekilliği, aktristlik, müzisyenlik, astsubaylık, avukatlık üzere bilişsel emeğe dayanan mesleklere erkeklerden daha yüksek puan verirken erkekler ayakkabı boyacılığı, hamallık üzere ağır bedensel işlere ve vinç operatörlüğü üzere nitelik gerektiren sanayi ve inşaat işlerine bayanlardan daha yüksek puan verdi. İmamlık ve futbolculuk da erkeklerin daha yüksek puanladıkları meslekler ortasında yer aldı.
En çok yapılmak istenen meslekler listesinde erkekler tıp doktorluğunu, bayanlar öğretmenliği birinci sıraya yerleştirdi. Bayanların en çok yapmak istediği meslekler ortasında savcılık ve polisliğin yer alması dikkati çekti. Yüksek bir eğitim düzeyi, özerklik ve yaratıcılık içeren mesleklerin bayanlar tarafından daha çok istendiği görüldü.
– Çalışma hayatı nasıl algılanıyor?
Araştırmada, vatandaşın şu an yaptığı işi nasıl gördüğü de ölçüldü. Sonuçlara nazaran Türkiye’de beşerler yüzde 71 oranında yaptıkları işin bedellerine uygun olduğunu düşünüyor. Emsal biçimde yüzde 70 oranında çalışmanın iş yerinde takdir gördüğüne inanıyor.
Fakat iki şahıstan biri yaptığı işin sıhhatini olumsuz etkilediğini, ayrıyeten mevcut işinden yeni hünerler edinmediğini lisana getiriyor. Bu durum mesleksel adanma ve gelişim noktasında dert uyandırıyor. Toplumun yüzde 61’i de mevcut işini yalnızca para kazanmak için yaptığını söylüyor.
Araştırmada dikkat cazip bir başka bulgu ise karım bana yetmiyor diyenlerin oranının yüzde 64 olması. Araştırmaya katılanların iyi bir işte en fazla aradıkları birinci üç özellik; iş garantisi, iyi bir fiyat ve işin kaza yahut mevt riski içermemesi. Bununla birlikte işin muvaffakiyet hissi vermesi, kararlarda kelam sahibi olmak ve yeni marifetler kazanmak, beş yıl evvelki araştırmaya nazaran daha fazla puanlanan beklentiler olarak dikkat çekti.
Beş yılda bir güncellenen Türkiye Çalışma Hayatı ve Meslekler araştırması değerli göstergeleri bünyesinde barındırıyor. Araştırma yürütücüsü Doç. Dr. Lütfi Sunar, araştırmanın kamuda, sivil toplumda ve özel daldaki ilgili kurum ve kuruluşlara mesleklerin gidişatı ve çalışma hayatının dönüşümünü izlemek için rehberlik edeceğini belirtti.
Araştırma raporuna ve öteki ayrıntılara www.tyap.net/tma adresinden erişmek mümkün.
Memurlar
