Birinci müsabakaları XI. yüzyıldaki Haçlı seferlerine götürülebilen Türk-Fransız ilgilerinin birinci resmi teması ise XVI. yüzyıla dayanır. 1525 yılında bir savaşta esir düşen Fransa Hükümdarı I. François’nın annesi oğlunun kurtarılması için zamanın padişahına başvurur ve böylelikle bu tarih iki ülke bağlantılarında bir milat olarak kabul edilir. Ardından ise birinci Fransız-Osmanlı kapitülasyon antlaşması imzalanır. Fransa’ya verilen kapitülasyonlar ikili münasebetlerin seyrini şekillendirir ve Habsburglara karşı Fransa ile işbirliği Sultan Süleyman periyodunun Batı siyasetinin temelini oluşturur. Böylelikle evvelce Venedik’e tanınan ve bütün imparatorlukta geçerli olan ticari ayrıcalıklar birinci sefer Batılı bir krallığa verilmiş olunur.
XVI. yüzyılda ilgiler bu minvalde devam eder ve 1570-1573 Osmanlı-Venedik savaşından sonra Fransa Doğu Akdeniz’de Venedik’in yerini almaya başlar. 1589’da ise IV. Henri’nin tahta geçmesiyle Osmanlı-Fransız ticari bağlantıları doruğa çıkar. Bu periyotta Osmanlı-Fransız işbirliği hem çağdaş Avrupa’nın hem de diplomasinin şekillenmesinde değerli bir faktör olur. XVI. yüzyıldan XVII. yüzyıla kadar ikili bağlantılar meselesiz devam eder zira bu süreçte Alman İmparatorluğu’na karşı Fransa’nın muhtaçlık duyduğu takviye Osmanlı’dan gelmiştir. XVII. yüzyıla gelindiğinde bu sefer İngiltere, Fransa, Felemenkler ve Venedik üzere periyodun önde gelen devletleri Osmanlı toprakları ve ötesine uzanan büyük ve karmaşık ticaret ve idare ağları kurarlar. Böylelikle dini ve ticari ayrıcalıklar elde ederler. Bu ağların ortak özelliği, her birinin en üst seviyede elçi ve balyosları aracılığıyla hem ülkelerinin hükümetlerini hem de Osmanlı topraklarında yaşayan kendi vatandaşlarını temsil etmeleri olur. Bu vazifeler vakitle suistimal edilir ve bir müddet sonra kimin Osmanlı’dan en çok özerkliği koparacağı yarışına dönüşür.
Münasebetlerde ön plana çıkan başlıklar
XVII. yüzyılın sonlarına gerçek Sanayi İhtilalinin de tesiriyle Fransa güçlenirken Osmanlı ise zayıflama sürecine girmeye başlamıştır. XVIII. yüzyıla Napolyon’un (1798-1801) Mısır Seferi ve Fransa’nın Doğu Akdeniz ve Kuzey Afrika’ya yönelik siyasi ve ekonomik yayılma maksatlı siyasetleri damgasını vurmuştur. Bu süreçte Osmanlı’nın izlediği istikrar siyaseti ise Türk-Fransız ilgilerinde belirleyici olmuştur. XVIII. yüzyıl tıpkı vakitte Fransızlarla birlikte başka Batılı devletlere de verilen ayrıcalıklar kapsamında çok sayıda Batılı misyonerin de faal bir biçimde Osmanlı topraklarında faaliyet gösterdiği bir devir olmuştur. Bu süreçte Osmanlı İmparatorluğu’nun gerileme periyoduna girmeye başlaması, Fransız İhtilali ve Sanayi İhtilali ikili bağlantıların zayıflamasına neden oldu.
XIX. yüzyıla gelindiğinde öteki devletlerle olduğu üzere Fransa da Osmanlı Devleti ile siyasi ve ticari bağlarını “Şark Meselesi” ismi altında yürütmüştür. Görüldüğü üzere tarihten günümüze iki ülke bağlantılarında dini, siyasi ve ticari hususlar hep ön plandadır. Bu tarihi art plan Fransa’daki Türk imajının oluşumunda da tesirlidir. Fransızların Türklere bakışında Türklerin bilhassa dini yapısının sürekli kıymetli bir tesiri olmuştur. Çünkü Fransızların Türklere dair birinci izlenimleri Haçlı seferleri sırasında yürütülen savaşlarla edinilmiştir. Bu algının tarihten günümüze hala değerli bir tesiri ve devamlılığı vardır. Hakikaten Türkiye-Fransa bağlantılarında dini mevzuların hala gündemde yer alması ve bunu temel alan teşebbüslerin Fransa’da tabir özgürlüğü ismi altında yürütülmesinde bu tarihi algının izleri açıkça görülmektedir.
Görüldüğü üzere Türkiye-Fransa bağları tarihten günümüze devir dönem birçok hususta kırılma yaşamıştır. Lakin ilgilerin tarihî seyrine bakıldığında bilhassa son devirlerde öne çıkan konu, Şark Sıkıntısı ve hasebiyle Doğu Hristiyanlarının korunması ve olağan ki Ermeni sorunu olmuştur. Fransa’nın Doğu siyaseti kapsamında izlemiş olduğu bu siyasetler Osmanlı Devleti’nin yıkılmasının akabinde Türkiye Cumhuriyeti periyodunda de devam etmiş ve iki ülke ilgilerinde kıymetli bir sorun olarak yer edinmiştir. Bilhassa yakın vakitlere bakıldığında Fransız Ulusal Meclisi ve Fransız Senatosu’nda alınan kararlar Türkiye’nin Fransa ile bağlantılarında önemli sıkıntılara neden olmuştur. Fakat tüm bu gelişmelere karşın taraflar birbirleriyle irtibatı koparmadılar. Bu kapsamda Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’a göndermiş olduğu mektup iki ülke alakalarının tarihi seyri açısından da değer taşıyor.
Macron’un mektubu ne manaya geliyor?
Türk-Fransız bağlarında 2020 yılının son altı ayında yaşanan gerginlikler ve gelgitler iki ülke ortasındaki münasebetleri değerli derecede aksi olarak etkiledi. Birinci evvel Suriye ve Libya’da yaşanan gelişmeler, akabinde Doğu Akdeniz’de yaşananlar, daha sonra Yunanistan’la mevcut meseleler ve Dağlık Karabağ’daki savaş Fransa ile Türkiye’nin karşılıklı bağlantılarında tansiyonu iyice yükseltti. Bu gelişmeler Fransa’nın Ankara’daki büyükelçisini geri çağırmasına dahi neden oldu. Bilhassa Charlie Hebdo mecmuasında yayımlanan karikatür, Fransa’daki Müslümanların yaşadıkları problemler ve Cumhurbaşkanı Macron’un Müslüman ülkelerde yaptığı açıklamalar iki ülke bağlantılarındaki gerginlik sürecinde büyük tesiri görülen faktörler oldu. Fransa’nın Türkiye’ye yönelik yaptırımların artırılması konusunda Yunanistan ve Kıbrıslı Rumları desteklemesinin akabinde ise iki ülke önderlerinin yaptığı karşılıklı sert açıklamalar ilgileri kopma noktasına getirdi.
Bu sürecin akabinde Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın yeni tip koronavirüse (Kovid 19’a) yakalanan Macron’a geçmiş olsun iletisi göndermesi ve Macron’un yeni yılını tebrik etmesi iki ülke önderleri ortasındaki buzları eriterek bir mektup diplomasisi başlattı. Bu mektubun çabucak akabinde Macron’dan Cumhurbaşkanı Erdoğan’a karşılık mahiyetinde son derece samimi tabirlerin yer aldığı bir mektup geldi. Fransa “4 alanda istişarelere başlayalım” teklifiyle mektup diplomasisini devam ettirdi. İki ülke başkanları ortasındaki bu karşılıklı mektuplaşma süreci yalnızca Türkiye-Fransa değil, Türkiye’nin Avrupa Birliği (AB) ile olan münasebetlerini de etkileyecek olması açısından büyük ehemmiyet taşıyor. Bilhassa 2020’de Brüksel’de gerçekleştirilen AB doruğu sonrasında Türkiye’nin AB ve Fransa ile alakalarda yeni bir sayfa açmaya karar verdiği biliniyor. Bu nedenle Macron’un bu adımıyla başlayan süreci Türkiye’nin AB ve Avrupa ile ilgilerinde de yeni bir periyodun birinci adımları olarak yorumlamak mümkün. Hakikaten iki ülke dışişleri bakanlarının ikili ilgilerin olağanlaşması konusunda bir ön görüşme yapmış olmaları da bu ihtimali güçlendiriyor.
Mektupta iki temel konunun ön plana çıktığı görülüyor: Birincisi Macron’un bu mektupla Türkiye-Fransa bağlantılarındaki buzları eritmek istediği ve bunun için büyük bir efor içinde olduğu söylenebilir. Bilhassa mektupta kullanılan samimi sözler bunun göstergesi olarak yorumlanabilir. Mektupta öne çıkan ikinci konu ise Fransa’nın Türkiye’yi 2021 yılında Avrupa kıtasında görmek istediği konusuna yapmış olduğu vurgu. Bu kapsamda kelam konusu sözler Fransa’nın Türkiye ile AB ortasındaki bağlantıların geliştirilmesinde adeta bir köprü görevi görmek istediği formunda yorumlanabilir. Bunların dışında iki ülke bağlarının temelde dört başlık altında ele alınması planlanıyor. Bu başlıklar genel sınırlarıyla iki ülke ortasındaki ilgiler, terörle çaba, Suriye ve Libya’nın da içinde yer aldığı bölgesel sıkıntılar ve eğitim konusunda işbirliği bahislerinde istişarelerin başlaması olarak öne çıkıyor.
Geçmişte Türkiye-AB bağlantılarında Fransa’nın sıkça gündeme getirdiği mevzulardan biri olan 1915 Olayları, dünyada ve Ermenistan’da olduğu üzere Fransa’da da sıkça siyasi bir materyal olarak kullanılagelmiştir. Bu nedenle 1915 Olayları yalnızca Türkiye-Fransa bağlarında değil Türkiye-AB münasebetleri, hasebiyle Türkiye’nin birçok Batılı devletle olan bağlarında de kıymetli bir problem. Bilhassa Türkiye’nin AB ile olan bağlantılarında Türkiye’yi AB’de görmek istemeyen ülkelerin parlamentolarında aldıkları kararlar bu noktada son derece kıymetli. Bunlar ortasında en fazla kararı alan ülkelerden olan Fransa’nın bu mevzuyu uzun yıllar değerli bir siyasi araç olarak kullandığı ve kullanmaya da devam edeceği unutulmamalı. Bu çerçevede Türkiye’nin AB’ye üyeliği konusunda en büyük nüfuza sahip ülkelerden biri olan Fransa, Türkiye’nin AB’ye üyeliğini, aldığı bu kararlar aracılığıyla direkt ve dolaylı engelleme siyaseti izledi. Ayrıyeten Avrupa’daki İslamofobinin Fransa’da da yükselmekte olduğu ve bunun Türkiye’nin AB’ye üyeliği önünde önemli bir mani olduğunun göz önünde bulundurulmasında fayda var. Bununla birlikte Macron’un mektubunda Avrupa kıtasına istikrarın Türkiye’nin de katkılarıyla 2021 yılında dönmesi tarafındaki temennisi Avrupa’nın da Türkiye ile bağlantılarda yeni bir sayfa açma eğiliminde olduğu formunda yorumlanabilir.
Fransa ve Dağlık Karabağ problemi
Dağlık Karabağ savaşının devam ettiği süreçte Macron Cumhurbaşkanı Erdoğan ile bir görüşme yapmak istemiş, lakin bu talep reddedilmişti. Dağlık Karabağ savaşı sırasında Macron’un sürecin en başından itibaren Ermenistan’ın yanında yer almış olması ve bilhassa çatışmaların devam ettiği günlerde Fransa’da yürütülen Türkiye ve Azerbaycan aksisi propaganda faaliyetlerine göz yumulması da iki ülke münasebetlerine ziyan verdi. Fakat Fransa’nın Ermenistan’a olan takviyesinde tarihî boyutun yanı sıra günümüzde Fransa’da yaşayan büyük sayıdaki Ermeni kökenli Fransız vatandaşının da değerli bir tesirinin olduğu unutulmamalı. Bu kapsamda Ermeni diasporasının yalnızca Fransa’da değil çok sayıda Batı ülkesinde de hayli aktif bir durumda olduklarının hatırlanmasında fayda var.
1915 Olayları konusunda Jacques Chirac periyoduyla başlayan ve günümüze kadar birçok kararın alındığı Fransız Parlamentosu’nun bu tavrı da iki ülke münasebetlerinde belirleyici bir faktör oldu. Fransa’daki Ermeni diasporasının mevcut gücünü siyasal alanda uzun yıllar boyunca etkin olarak kullandığı biliniyor. Fransa’daki Ermeni nüfusu dünyadaki Ermeni diasporasının en güçlü ve en etkin olduğu ülkeler ortasında birinci sıralarda yer alıyor. Burada yaşayan Ermeni nüfusunun bilhassa asimile olma telaşı bu kümelerin Türk düşmanlığı etrafında basitçe örgütlenmesini sağlıyor. Soğuk Savaş devrinin sona ermesiyle birlikte birçok ülkede olduğu üzere Fransa’da da 1915 Olayları konusunda birçok karar kabul edildi. Bu kararların bilhassa seçim süreçlerinde sıkça gündeme gelmesi tarihi bir mevzunun nasıl siyasi bir materyal haline getirildiğinin en somut örneği. Fransa’da bilhassa 2011 yılında kabul edilen ve 1915 Olayları konusunda tabir özgürlüğüne önemli bir darbe vuran karar, Türkiye-Fransa bağlantılarında kıymetli bir kırılma noktası oldu. Son olarak alakalara dair bir öteki değerli konunun ise Fransa’nın Türkiye tersi ayrılıkçı terör örgütlerine yönelik uyguladığı siyasetler olduğunun hatırlatılmasında fayda var.
Sonuç olarak tarihten günümüze Türk-Fransız bağlantılarında dönemsel olsa da kritik ehemmiyete sahip diplomatik çabaların damgasını vurduğu anlaşılıyor. Fransa’nın Napolyon periyoduyla başlayan Doğu Akdeniz ve Kuzey Afrika’ya yönelik yayılmacı ve sömürgeci siyasetlerinin günümüzde hala Fransız dış siyasetinin şekillenmesinde tesirli olduğu görülüyor. Bu nedenle Macron’un kelam konusu mektubu kaleme almasında tarihi geçmişin yanı sıra şimdiki gelişmelerin de kıymetli bir tesirinin olduğunu söylemek gerekir. Bu kapsamda Türkiye’nin NATO üyesi bir ülke olması ve Türkiye’nin AB’nin göçmen siyasetlerinin hayata geçirilmesindeki kilit rolünün bu mektubun kaleme alınmasında ve bağlantıları olağanlaştırma adımının atılmasında tesirli olduğunu söylemek mümkün. Demokrasinin beşiği olarak bilinen Fransa’da başta 1915 olayları olmak üzere, dini, siyasi ve etnik hususlardaki uygulamaların gözden geçirilmesinin de iki ülke ilgileri üzerinde olumlu bir hava yaratacağı aşikar. Hakikaten bu cins mevzularda daha evvel Fransa’nın almış olduğu kararların yalnızca Türkiye-Fransa değil Türkiye’nin öteki ülkelerle olan ilgilerinde de tesirli olduğu göz önünde bulundurulduğunda Macron’un bu adımı daha net bir biçimde anlaşılabilir. Bu nedenle Macron’un kelam konusu mektubunu Türk-Fransız alakaları ve Türkiye’nin AB’ye üyelik yolunda yeni bir sayfanın açılması adımı olarak yorumlamak mümkün.
Türkiye-Fransa bağlarındaki bir öbür kıymetli konu ise Soğuk Savaş devrinin sona ermesiyle birlikte Fransa’da Müslümanlara yönelik giderek daha ağır bir biçimde hissedilmeye başlanan kolonyalist bakış açısı. Bu nedenle yürütülecek ikili görüşmelerde bu bahsin da ele alınması ve bu sıkıntıya da bir tahlil getirilmesi elzem.
Bu mektup ayrıyeten Fransa’da 2022 yılında yapılacak cumhurbaşkanlığı seçimi öncesinde Macron’un dış siyaset konusunda elini güçlendirme siyaseti kapsamında da kıymetlendirilebilir. Fakat mektup konusunda Fransız yetkililerin “Cumhurbaşkanı kendisine gelen mektubu yanıtladı. Diyaloğa asla hayır demedik. Lakin somut jestlere gereksinimimiz var” sözleri ise akıllarda birtakım soru işaretleri de uyandırıyor. Elysee Sarayı’nın “somut adımlar”dan neyi kastettiği ya da nasıl bir adımın atılmasını beklediği hususu ise şimdi netlik kazanmış değil.
[Doç. Dr. Yıldız Deveci Bozkuş Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Kafkasya Çalışmaları Anabilim Kısmı öğretim üyesidir]
Memurlar
