Pandemi tarihçisi, Rutgers Üniversitesi ve South Carolina Üniversitesi Tarih Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Nükhet Varlık, AA muhabirinin sorularını yanıtlarken, tarım toplumuna geçiş ve hayvanların evcilleştirilmesiyle hayvanlardan beşere geçen hastalıkların yol açtığı pandemilerin toplumları bin yıllar boyunca etkilediğine değinirken, son yapılan arkeolojik ve genetik araştırmaların, örneğin veba hastalığının MÖ 3000’li yıllardan itibaren Avrasya kıtasında geniş çaplı pandemilere yol açtığını gösterdiğini aktardı.
Tarihî kayıtlarda yer alan Atina vebası (MÖ 430-426), Antonin vebası (165-180), Jüstinyen vebası (541-542) ve Kara Ölüm’ün (1346-1353) en çok bilinen salgınlar olduğunu lisana getiren Varlık, şu bilgileri verdi:
“Orta Çağ’ın sonlarından itibaren ticaret ve ulaşım ağlarının giderek genişlemesi, denizciliğin ilerlemesi ve coğrafik keşiflerle birlikte salgın hastalıklar da artmıştır. Bu periyotta evvelce beri var olan hastalıklara ilaveten çiçek, frengi, sarı humma üzere hastalıklar, bilhassa yeni ulaştıkları bölgelerde, kitlesel ölümlere neden olmuştur. Örneğin Avrupalılar tarafından Amerika kıtasına taşınan kızamık, çiçek üzere hastalıklar, bunlara karşı bağışıklığı olmayan yerli halka bulaşınca çok ağır kayıplara yol açmıştır. Genetik araştırmalarından öğrendiğimiz şaşırtan bir buluş da kitlesel ölümlere yol açan bu hastalıklar ortasında bir cins salmonella da olduğu istikametinde. O denli ki milyonlarca insanın hayatını kaybettiği bu salgınlar sonucu Amerika kıtasındaki yerli nüfus neredeyse yok olma noktasına gelmiştir. Yeni Çağ boyunca eski enfeksiyon hastalıklarının yayılımı artmakla birlikte yeni hastalıklar ortaya çıkmış ve bunların dolanımı gittikçe hızlanmıştır. 19. yüzyıla gelindiğinde demiryolu ve buharlı gemilerle daha da hızlanan ulaşım ve nakliyat, başta kolera ve veba olmak üzere birçok salgın hastalığın yayılımını artırmıştır.”
Doç. Dr. Varlık, 1918-1920 ortasında tüm dünyada büyük kayıplara yol açan ve “İspanyol gribi” olarak da bilinen enflüanza pandemisinin en az 50 milyon insanın vefatıyla sonuçlandığını kaydederek, şöyle konuştu:
“Ticari hava nakliyatının yaygınlaşmasıyla insanların global hareketleri katbekat hızlanmış ve hastalıkların yayılması daha evvel eşi gibisi görülmemiş bir düzeye ulaşmıştır. Bilhassa 20. yüzyılın sonlarına hakikat yeni çıkan enfeksiyon hastalıkları, global sıhhat meseleleri ortasında kıymetli bir yer fiyat. Bunlar ortasında başta HIV/AIDS olmak üzere hayvan kökenli değişik grip cinsleri de sayılabilir. Örneğin 1957-1958 yıllarındaki Asya gribi 2 milyon, 1968-1969 yıllarında yaşanan Hong Kong gribi de yaklaşık 1 milyon insanın hayatını kaybetmesine neden olmuştu. Yaklaşık son 20 yıllık periyoda baktığımızda ise SARS, MERS, Ebola, Zika, Kuş Gribi ve Domuz Gribi salgınlarını da sayabiliriz.”
Geçmiş pandemilerin toplumsal hayatı, siyasal yapılanmaları değiştirdiğini, ekonomik, dini, kültürel birçok alanda kökten değişimlere yol açtığını belirten Nükhet Varlık, şöyle devam etti:
“Çok sayıda insanın kısa bir müddette hayatını kaybetmesi toplumsal yapıyı tümüyle değiştirebilir. Bu hem demografik istikrarları bozar hem de yeni toplumsal dinamikleri beraberinde getirir. Hasebiyle hangi vakit diliminde ve hangi kültürde olursa olsun çok sayıda insanın kısa bir mühlet içinde hayatını kaybetmesi toplum içinde kesinlikle değişimlere yol açacaktır. Kıymetli olan toplumlar bu şok dalgalarının tesirlerini yumuşatacak esnekliğe sahip mi yoksa bu şok dalgası onarılamaz öbür yaralara mı yol açacak? Pandemilerin sonuçlarına süratli adapte olabilen toplumlarda bu tesirler nispeten daha hafif hissedilir. Geçmişteki pandemilerin ekonomik sonuçları ortasında en değerlilerinden biri iş gücünün daha bedelli hale gelmesidir. Bunun yanı sıra, pandemiler kimi vakit büyük göç dalgalarını tetikler. Tarihi örneklerine baktığımızda salgın sırasında ya da sonrasında kırsal alandan kentlere göç artmış ve kentleşme süreci hızlanmıştır. Pandemiler siyasi iktidarların gücünü de tesirler. Kimi vakit toplum içindeki eşitsizlikler ve memnuniyetsizlikler pandemiler sonucunda daha görünür hale geldiği için bu türlü vakitlerde kitlesel isyan ve başkaldırı hareketleri daha sık görülür. Değişen toplumsal bedeller ve yapılar salgınlar sonrasında yeni siyasi oluşumları da beraberinde getirir.”
“Farklı ve hatta zıt haller bugün olduğu üzere geçmişteki pandemilerde de karşımıza çıkan durum”
Doç. Dr. Nükhet Varlık, çoğunluğun şahit olduğu birinci pandemi olan Kovid-19’un evvelki pandemilerle ortak noktalarını şöyle açıkladı:
“En bariz olanı pandemiler karşısında toplumların sergilediği yansılarla ilgili. Her ne kadar vakit içinde ve toplumdan topluma bu yansılar değişim gösterse de emsal olan şey bu reaksiyonların içinde barındırdıkları çeşitliliktir. Toplumlar karmaşık yapılar olduğu için salgın karşısında verilen reaksiyonlar de bireyden bireye ya da bireylerin sosyo-ekonomik sınıf, din, ırk, cinsiyetine nazaran değişiklik gösterir. İşin değişik tarafı, bir pandemi sırasında birebir toplumda birbirinden çok farklı hatta bazen taban tabana zıt yansıları bir ortada görebiliriz. Örneğin bazıları pandemiler karşısında dehşete teslim olup ona nazaran reaksiyonlar verir, bazıları daha umursamaz davranabilir. Yeniden birebir formda kimi bireyler salgından kaçıp kendilerini kurtarmayı düşünürken, bazıları de diğerlerine yardım etmek için kendi hayatlarını tehlikeye atacak formda davranabilirler. Bazıları dedikodu ve komplo teorileri yayarken, başkaları müşahedelerine ve bilime nazaran hareket eder. Sonuç olarak bu farklı ve hatta zıt haller bugün olduğu üzere geçmişteki pandemilerde de karşımıza çıkan bir durumdur. Pandemileri birbirlerinden farklı kılan hem salgına yol açan hastalığın özellikleri hem de toplumların yapısıdır.”
Kovid-19’un kendine has biyolojik ve epidemiyolojik özelliklerine işaret eden Varlık, şunları kaydetti:
“Hastalığa yol açan yeni tip koronavirüsün bulaşıcılık özellikleri, kuluçka müddeti, insan bedenine tesirleri konusunda hala iyi anlaşılmayan özellikleri araştırılmaya devam ediyor. Bu durumda Kovid-19’u veba, kolera, hatta enflüanza üzere pandemilere benzetmek ve onlara bakarak anlamaya çalışmak yanlışsız olmaz. Bu karşılaştırmaları yapmadan ya da benzerlikler bulmaya çalışmadan evvel pandemiye yol açan hastalığın özelliklerini dikkatlice düşünmek gerekir. Her bir salgının kendine has toplumsal reaksiyonları şekillendirdiğini de hatırlayalım. Yani bir hastalık bireyden bireye basitçe bulaşabiliyorsa ya da genç-yaşlı ayrımı yapmadan öldürüyorsa, bu pandeminin yol açacağı toplumsal yansılar kelam gelimi daha yavaş ilerleyen ve bulaşıcılık özellikleri biraz daha hafif ya da daha az oranda mevte yol açan bir pandemiden farklı olacaktır. Ayrıyeten toplumların ne kadar mühlet boyunca pandemi ile gayret verdikleri, bir yandan da ne çeşitten toplumsal, politik, ekonomik sıkıntılarla uğraştıkları da yansıları şekillendiren ögeler ortasındadır.”
“Küresel ölçekte bir sorun global dayanışma ve iş birliğini temel alan memleketler arası uğraş gerektirir”
Kovid-19 pandemisinin daha ne kadar süreceği yahut ne vakit denetim altına alınabileceğinin şimdi bilinmediğine değinen Varlık, şu değerlendirmede bulundu:
“Yaşadığımız bu süreçte devletler kendi risk değerlendirmelerini yapıp ona nazaran korunma siyasetleri izliyorlar. Her ne kadar her devlet kendi sonları içerisinde virüsle uğraş veriyorsa da uzun vadede bu eforlar global bir krizi durdurmak için kâfi olmayacaktır. Mademki pandemi dediğimizde hepimizi ilgilendiren global bir tehditten kelam ediyoruz, o halde bunun yalnızca ulus devletlerin uğraşlarıyla çözülebilecek bir sorun olmadığını hatırlamak lazım. Global ölçekte bir sorun global dayanışma ve iş birliğini temel alan milletlerarası bir uğraş gerektirir. Pandeminin birinci birkaç ayında bu çeşitten adımlar atılmış olsa da şu son girdiğimiz periyotta virüsün yayılımını denetim altına alamayan ülkeler bu cinsten eforları büyük ölçüde boşa çıkarmış oldu.”
Varlık, ABD’nin, bilhassa gelişmekte olan ülkelerdeki sıhhat programlarını destekleyen DSÖ’den çekilmesinin yeni global sıhhat krizleri doğabileceğine dikkati çekerek, “ABD hükümetinin çokça eleştirilen bu kararı Kovid-19 araştırmaları sonucu elde edilebilecek bir aşıya Amerika halkının erişimini engelleyebilir ya da geciktirebilir. Öbür yandan da bu ABD’nin global sıhhat alanında dünya liderliğini kaybetmesi manasına geliyor. Kurulduğundan bu yana global sıhhati tehdit eden birçok sorunun göğüslenmesinde öncülük etmiş olan DSÖ bu müddet içinde birçok kıymetli muvaffakiyete imza atmış durumda. Bunların ortasında çiçek hastalığının dünyadan yok edilmesi, çok ilaca dirençli tüberkülozun (MDR-TB) denetim altına alınması, grip ve başka ölümcül enfeksiyonları izlemek için sistemler geliştirilmesi üzere son derece değerli eforlar da var. Her ne kadar kurumun Kovid-19 karşısında izlediği siyasetler eleştiriliyor ve tartışıyor olsa da DSÖ’nün korona karnesi lakin pandemi sona erdikten sonra araştırılıp anlaşılacak.” diye konuştu.
“Kısa vadeli tahliller vakit içinde terk edilecek”
Doç. Dr. Nükhet Varlık, Kovid-19’un yol açacağı değişimin her yerde birebir ölçüde ve birebir süratte olmayacağını tabir ederek, şu görüşleri lisana getirdi:
“Salgından daha ağır etkilenen ülkelerde bu değişim elbet daha süratli gerçekleşecek. ‘Pandeminin akabinde yeni bir dünya tertibi bizi bekliyor mu?’ sorusu da zihinleri meşgul ediyor. Günlük hayat bazında baktığınız vakit değişim başladı bile. Örneğin ABD’de büyük kentlerden göç başladı. İlkbahar aylarında bilhassa New York’ta çok ağır geçen salgın sırasında konutlarına kapanmak zorunda kalan aileler artık biraz daha rahat hareket edebilecekleri kent dışındaki banliyölere taşınmaya başladılar. Bir yandan da dijital bağlantı teknolojilerini kullanarak uzaktan ya da konuttan çalışma iş dünyasının birçok kesiminde uygulanıyor. Hatta bu çalışma yolları pandemiden sonra da devam edeceğe benziyor. Yeniden eğitim alanında buna emsal bir değişim yaşandı ve uzaktan eğitim bir mühlet daha devam edecek üzere görünüyor. Pandemi günlük hayatımızın birçok alanını etkiledi. Şimdiden çalışma, toplumsallaşma, seyahat ve tüketim alışkanlıklarımızı değiştirdi. Alışılmış burada asıl kıymetli olan soru bunun yalnızca süreksiz bir adaptasyon süreci mi olduğu yoksa sürdürülebilir uygulamalara dönüşüp dönüşemeyeceği ile ilgili. Yani kısa vadeli tahliller ferdi ya da toplumsal birtakım fedakarlıklar gerektirse de vakit içinde terk edilecek uygulamalardır. Bunların sonucunda uzun soluklu toplumsal dönüşümler beklemek yanlışsız olmaz.”
Iktisat tarihçilerinin savlarına nazaran pandemilerin ekonomik tesirlerinin çok uzun sürmediğini, nispeten daha kısa müddette toplumların yaralarını sarabildiğini aktaran Varlık, siyasi dönüşümlerin daha uzun vadede şekillendiğini, pandeminin hangi ülkeleri daha çok etkileyeceğinin, gelecekteki siyasi dönüşümleri şekillendirmede rol oynayacağını vurguladı.
Varlık, ABD’de kamuoyu hakikat formda bilinçlendirilmediği için federal hükümetin salgın idaresinde çok zayıf kaldığını belirterek, kelamlarını şöyle sürdürdü:
“Uzun vadede bu başarısızlığın hem ekonomik hem siyasi sonuçlarını göreceğiz. Üstelik de bu sonuçlar yalnızca Amerikan iktisadını etkileyen sonuçlar olmayacak. Tarihteki büyük pandemiler de bize uzun vadede kökten değişimler olacağına dair ipuçları veriyor. Pandemiler toplumların mevcut sıkıntılarına ışık fiyat. Bilhassa eşitsizlikler ve ayrımcılık daha da görünür hale gelir. Kovid-19 pandemisinin bize daha eşitlikçi, adil ve sürdürülebilir bir dünya sistemi kurulması için yeni bir alan açtığını öne sürenler var. O denli ki kökten bir dönüşüm sürecinde bu eşitsizlikleri içinde barındıran tüm kurumların değişmesi kelam konusu olabilir. Toplumların kendi içindeki gelir ve fırsat eşitsizliklerine tahlil bulmaları, ırk, din, cinsiyet ayrımcılıklarının çözümlenmesi pandeminin tesiriyle daha çok konuşulmaya başlandı. ABD’de yakın vakitlerde yaşanan Black Lives Matter protesto hareketini bu tipten yönelimlere bir adım olduğunu argüman edenler bunun daha büyük bir siyası dalgalanmanın öncüsü olabileceğine dikkat çekiyor.”
“Pandemilere karşı da hazırlıklı olmak mümkün”
Pandemilerin sıra dışı, beklenilmeyen hadiseler olmadığının altını çizen Varlık, şu değerlendirmelerde bulundu:
“Diğer tüm doğal felaketlerde olduğu üzere pandemilere karşı da hazırlıklı olmak mümkün. Nasıl sarsıntı olgusunu yalnızca zelzele olduğu vakit hatırlayıp sonra toplumsal hafızadan silmek yanlışsız değilse, tıpkı biçimde pandemileri de yalnızca salgın vakti hatırlayıp sonra unutmak hakikat değil. Pandemilere hazırlıklı olmanın ve halk sıhhati alanına yatırım yapmanın ne derece elzem olduğunu bir defa daha gördük. Halk sıhhati alanına gerekli değeri vermeyen ülkelerin Kovid-19 karşısında nasıl başarısız oldukları ortada. Türk toplumu korona karşısında çok değerli bir imtihan verdi, hala da vermeye devam ediyor. Pandemiler tarihi bize açıkça gösteriyor ki bundan sonra da bu türlü pandemiler olacaktır. Bundan ders almak gerektiğini ve gerçek adımların atılması halinde büyük kayıpların aslında önlenebilir olduğunu hatırlatmakta yarar görüyorum.”
Memurlar
