Karadeniz Teknik Üniversitesi (KTÜ) İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Milletlerarası Alakalar Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. İsmail Köse, 1945 yılındaki Boraltan Köprüsü faciasında, Türkiye’ye sığınan subayların savaş hukukuna muhalif bir biçimde Sovyetler Birliği’ne iadesinin akabinde 193 kişinin hududun karşı tarafında kurşuna dizilerek katledildiğini belirtti.
Boraltan Köprüsü faciasıyla ilgili araştırmalar yapan ve 2016 yılında “Boraltan Faciası: Türk Kökenli Sovyet Vatandaşı Mültecilerin Sovyetler Birliği’ne İadesi” başlıklı makale yazan Köse, AA muhabirine yaptığı açıklamada, tarihte ismi “Boraltan Köprüsü olayı” olarak geçen çok üzücü bir hadisenin yaşandığını söyledi.
İkinci Dünya Savaşı’nın son yılında yaşanan Boraltan Köprüsü faciasının, ayrıntıları fazla bilinmeyen bir olay olduğuna dikkati çeken Köse, kelam konusu hadisenin, memleketler arası hukukta insan hakları üzerine yapılan ve askeri tutuklular ve esirlerle ilgili durumları da kapsayan Cenevre Mukavelesi’nin şimdi imzalanmadığı 1945 yılında gerçekleştiğini söyledi.
Cenevre Mukavelesi’nin imzalanmadığı devirde uygulanan teamül hukukuna nazaran “savaşa dahil olmayan tarafsız devletlerin kendilerine sığınan savaşan devlet askerlerinin silahlarını alarak enterne ettiklerini ve bir kampa yerleştirerek, beslenmelerini sağlayıp, ziyan görmelerini engellediğini” lisana getiren Köse, şöyle devam etti:
“Aynı vakitte o askerlerin gidip öbür ülkeler aleyhine casusluk yapmasını ve savaşmasını engellerler. Savaş bittiğinde bu askerler isterlerse ülkelerine iade edilir, istemezlerse edilmezler. Genel teamül hukukunda kural bu haldeydi. Türkiye’ye de çokça, Yunanistan’dan, Arap coğrafyasından ve Ruslarla savaşmakta olan Azerbaycan ve Orta Asya’dan Müslüman asker ve subaylar, firar ederek sığındı.”
Türkiye’ye sığınan askerler için o devirde Türkiye’nin çeşitli yerlerinde kamplar kurulduğunu tabir eden Köse, “Bu sayı, benim erişebildiğim devlet arşivi evraklarında net değildi ama 247’ye yakın. Ülkenin değişik yerlerinde, Adana, Yozgat ve Ankara üzere merkez vilayetlerde subaylar için mülteci kampları kurulduğunu biliyoruz. Buralarda enterne edilmişlerdir.” dedi.
Köse, 1945’te Sovyetler Birliği’nin başında bulunan Josef Stalin’in, Ankara’daki büyükelçisi aracılığıyla Türkiye’ye sığınan askerlerin iadesini talep ettiğini söyledi.
İsmail Köse, 1943’ten itibaren Türk boğazlarıyla alakalı üs ve güvenliği birlikte sağlamak konusunda ısrarcı olan Sovyetler Birliği’nin 1945 yılında Alman ordularını yenmiş, galip bir ülke olarak Türkiye üzerinde baskılarını artırmaya başladığını kaydetti.
Türkiye’nin 1945 yılı başından itibaren Sovyetler Birliği’nden güçlü bir formda tehdit algıladığını belirten Köse, “Dönemin Cumhurbaşkanı İsmet İnönü büyük olasılıkla Sovyetler Birliği’nden, Stalin’den gelen tepkiyi yatıştırabilmek emeliyle Sovyetlerden Türkiye’ye sığınmış olan subaylardan oluşan mültecilerin bir kısmını iade etmeyi kabul etti. Bu yalnızca İsmet Paşa’nın kararı değildir, Bakanlar Heyeti kararıyla verilmiş bir karardır.” tabirini kullandı.
“Kars Kalkankale’ye sevk edildiler”
“Bu tıp iadelerde mütekabiliyete dikkat edilir. Karşılığında Sovyetler Birliği, Türkiye’ye, Türkiye’den kaçmış olan solcu subayları ya da solcu muharrirleri, düşünürleri iade edecekti ancak Sovyetler Birliği bu kelamını tutmadı.” diyen Köse, şöyle devam etti:
“247 sayısı zikrediliyor. Daha yüksek sayıları zikreden kaynaklar da var. Reha Oğuz Türkkan 400’lü sayılardan bahseder. Ben arşivlerde bu türlü bir sayıya rast gelmedim ancak birinci partide 195 kişinin iade edilmesine karar verildi. İçlerinde 2 tane de bayan vardı. Trenle sevk edileceklerdir. Bile bile vefata gidiyorlar. Bu yüzden kaçma ihtimallerine karşı kapalı vagonlarla, pencereleri telle ya da demir ile kapatılmış vagonlarla Erzurum’a, Erzurum’dan da Kars’a, buradan da Kalkankale’ye yani hudut kapısına sevk edildiler.” diye konuştu.
“Türkiye’deki subaylar, savaş hukukuna ters bir halde Sovyetler Birliği’ne iade edilmiş”
Sovyetler Birliği’ne teslim edilen sığınmacı askerlerin akıbetiyle ilgili de araştırma yaptığını aktaran Köse şunları söyledi:
“Karşıya geçtiklerinde bahtları ne oldu? Sovyet arşivlerinde de araştırmaya yapmaya çalıştık lakin o periyoda ilişkin evrakların arşivlerden çıkarıldığını gördük, o dokümanlara ulaşamadık lakin periyodun görgü şahitlerinin aktardığına nazaran iki bayan kümeden ayrıldıktan sonra şahıslar kurşuna dizilerek öldürüldü hatta periyodun posta müfettişinin bu olayı gördükten sonra ruhsal sorunlar yaşadığı ve mecnun olduğu bile söylenir. Bu olayın acı vahametini gördükten sonra. Teslimat tarihi de değişiktir; 6 Ağustos 1945. Hiroşima’ya birinci atom bombasının atıldığı tarihtir. Tıpkı tarihte, Türkiye’deki subaylar, aslında savaş hukukuna ters bir biçimde, uygun olmayan bir formda Sovyetler Birliği’ne iade edilmiş ve 193 kişi kurşuna dizilerek katledilmiştir.”
Sovyetler Birliği’nin Türkiye’den kaçanları iade etmediği için Türkiye’ye sığınan askerlerden kalanının iade edilmediğini aktaran Köse, “Burada soru şu; Türkiye Sovyetler Birliği’nden güçlü halde tehdit algılıyor muydu? Evet. 1945 yılında periyodun koşullarını düşünmek lazım. Pekala Stalin, bu türlü bir olayla yatıştırılabilinir miydi? Bunun sorgulanması gerekiyor zira 1950 yılından itibaren çokça tartışmaya sebebiyet verdi bu olay. Bilhassa iktidar değiştikten sonra Mecliste çokça bu mevzuyla alakalı tartışmalar yaşandı. 1950’dan sonra Demokrat Parti iktidara geldikten sonra çokça tartışıldı. Periyodun gazetelerinde ‘İsmet İnönü’nün 7 günahı’ halinde haberler yer aldı. Demokrat Parti milletvekillerinden birisinin akrabaları olan Sovyet asıllı fakat Almanya’dan gelen iki öğrenci de kafileye dahil edilerek iade edilmiş. Onların hiç iade edilmemesi gerekiyordu.” değerlendirmesinde bulundu.
“Türk tarihinde bu türlü bir iade hadisesi mevcut değil, tahminen de ilk”
Boraltan Köprüsü faciasının Türk tarihinde diğer bir örneğinin olmadığının altını çizen Köse, “Tarihimizdeki sansasyonel ve acı bir husus.” dedi.
“Türk tarihinde mültecilerin bu halde iade edildiği öteki bir örnek yoktur.” diyen Köse, şunları söyledi:
“Osmanlı devrinde, 1850’li yıllarda Macarlar ve Polonyalılar, Rusya’ya karşı ayaklandıklarında Osmanlı Devleti’ne sığınmışlar. Bunlardan bir tanesi de Lajos Kossuth’tur ve Osmanlı Devleti bunları iade etmeyi reddetmiştir. Rusya Çarlığı o periyotta Osmanlı Devleti’ni savaşla tehdit etmiş, buna karşı Osmanlı bunu namus problemi yapmış ve iade etmemiştir. Türk tarihinde bu türlü bir iade olayı mevcut değil, tahminen de birinci, tahminen de o periyodun kurallarının zorlaması, hesap yanılgısı, ne denilebilirse fakat keşke yaşanmasaydı diyebileceğimiz bir olay.”
Memurlar