İbn-İ Haldun tarafından yazılan Mukaddime isimli yapıtta periyodun Mısır ve Rakka Valisi Abdullah B. Tahir’e Babası tarafından yazılan mektup günümüz yöneticilerine değerli iletiler veriyor.
Rivayet edilir ki, bir küme insan hacca gidiyorlardı. Hacca giderken yolda bir arkadaşları vefat etti. Bu kimseyi yıkayacaklardı lakin su bulamıyorlardı. Karşıdan piri fani bir beyefendi babanın geldiğini gördüler.
“Amca dediler bize bir su yeri tanım eder misin?”
“O dedi ki: “Bu çok ağır bir sorumluluktur. Size su yeri tanım ederim. Ama bu mevtanın devlette yönetici olmadığına dair 40 sefer yemin etmelisiniz.”
“Yemin ediyoruz ki bu kimse devlette yönetici değil idi dediler”
“O vakit şurayı kazın dedi“
Kazmayı vurdular su çıktı.
“Herhalde sen Hızır olsan gerek, bu kimsenin namazını kıldırır mısın?” dediler.
Dedi ki: “Bu defa 40 yemin yetmez, bu kimsenin namazını kıldırmak için 41 defa yemin isterim”
Kaynak: Siracü-l Müluk (Meliklerin Yolunu Aydınlatan Lambalar)
Kıssanın kısaca özetlediği üzere, kutsal dinimizin emrettiği üzere yöneticilik misyonu her vakit sorumluluğu ağır bir görev olmuştur. İnsanların yöneticilere şahit olurken 41 defa yemin istemesinin altındaki sebep üstlendiği görevde “tüyü bitmemiş yeminin” devlet malında hakkı olmasından kaynaklanmaktadır.
Kutsal dinimiz yöneticiliğin gelip süreksiz bir vazife olduğunu bize emretse de, günümüz bürokrasisindeki yöneticilerin bir kısmı bu vazifelerin kendilerine baki olduğu konusunda ısrarcıdır.
Halbuki, Al-i İmran Mühletinin 26 ncı Ayetinde yer alan karar çok açıktır:
“De ki, Ey mülkün gerçek sahibi olan Allahım! Mülkü dilediğine verirsin, dilediğinden çekip alırsın. Dilediğini yüceltirsin, dilediğini de alçaltırsın. Her türlü iyilik senin elindedir. Hiç kuşku yok sen her şeye kdirsin.”
Bu girişten sonra, Abbasiler Devrinde Mısır ve Rakka’ya Vali olarak tayin edilen Abdullah B. Tahir’e Babası tarafından yazılan mektubun günümüz yöneticilerine verdiği bildirileri başlıklar halinde sizlere bildirmek istiyoruz.
(Mektup Mukaddimeden alıntılanmıştır.)
YÖNETİCİLİK BAKİ DEĞİLDİR, BU VAZIFELER EMANETTİR!
Devletin her kademesinde olan memurun bilmesi gereken en değerli konulardan birisi bu misyonların “emanet” olduğudur. Bilhassa, yöneticilerde “emanet” şuurunun çok daha üst olması gerekir. Vali olarak atanan Abdullah B. Tahire babası; “Vali tayin edilmekle, bekçi, esirgeyici ve çoban olmuş durumdasın” diyerek bu misyonların şu an için sana emanet edildiğini, buyruğundaki memurlar ile halkını yönetim etmekle bir çoban olduğu iletisini veriyor.
Lakin, günümüze baktığımızda bu misyonları kendilerinin “tapulu malı” üzere görenler epeyce fazla. Yöneticilik misyon müddeti içerisinde güzel anılar bırakıp gitmek gerekirken, bir ömür koltukta oturacakmış üzere davrananların gerisinden hoş kelamlar söyleyenler çok az sayıdadır. O bakımdan, emanete koruyup kollayarak, “Baki kalan bu kubbede bir güzel sada imiş” kelamıyla hareket etmek gerçek olandır.
YÖNETİCİ HUSUSLARI KENDİSİ ARAŞTIRMADAN KİMSEYİ SUÇLAMAMALI!
Her seviyede yöneticinin etrafında “Haberci Kuşları” olur. Bunlar, kurumda ne cins meşakkatler var, ne cins yanlışlar dönüyor noktasında dönen dedikoduları yöneticiye taşır. Bu dedikodu kazanını kaynatmak bunların bir misyonu üzere olmuştur. Yöneticiler bu üzere durumlarda her duyduğuna inanmak yerine bilgiyi kaynağında öğrenerek, yani evvel kendisi araştırarak hareket etmelidir. Aksi takdirde, bahsettiğimiz kuşlar ortasında iyi niyetliler olduğu üzere, birilerini kötülemek hedefiyle laf getiren de çoktur.
Bu noktada, mektuptaki şu ikaza kulak verelim. “Maiyetindeki mesai arkadaşların hakkında beslediğin hüsnüzan ve tebaana şefkatle muamele etmen, işlerinle ilgili konularda onlar hakkında araştırma ve soruşturma yapmana pürüz olmasın. Devlet adamları ve memurlarla direkt temasta olmak, tebaayı korumak, gereksinimlerine nezaret etmek ve külfetlerine katlanmak, senin için bunun dışındaki şeylerden daha kolay olmalıdır.“
YÖNETİCİ MAİYETİNDEKİ MEMURLARA ŞEFKATLE MUAMELE ETMELİ!
Idare bir bütündür. Yöneticinin tek başına başarısı diye bir şey olamaz. Muvaffakiyet bir takım işi olduğundan, başarısızlıkta tek başına bir memura yüklenemez. Bu bakımdan yöneticilere ağır sorumluluklar düşmektedir. Başarıyı herkese dağıttığı üzere, başarısızlığı da bir şahsa yüklememelidir. Devletin ödüllendirmekten çok cezalandırmaya yakın bir tertibi olduğu düşünüldüğünde, her seviyede yöneticinin maiyetindeki memurlara şefkatle muamele etmesi koşuldur. Devletin şefkati lakin yöneticiler eliyle yansır.
Mektupta Valiye verilen nasihat dikkat caziptir. “Durumunu tahkik ederek açıklığı kavuşturmadan önce, işinde görevlendirdiğin hiçbir kimseyi itham etme. Zira hatasız insanları töhmet altında tutmak ve haklarında suizanda bulunmak çok ağır bir vebaldir. Maiyetinde bulunan mesai arkadaşların hakkında hüsnüzan sahibi olmayı kendine şiar edin ve bunlar hakkında hasıl olan suizanları kendinden defet. Onlar hakkında bu türlü şeyler düşünme. Zira bu hareketin, onların senin için çalışmalarına ve çabalamalarına yardım eder.”
YÖNETİCİLERİN HIRSLI VE GÖZÜ AÇ OLMASI ZARARLIDIR!
Doruktan inme yöneticilerde görünen büyük bir hastalık aç gözlülüktür. Bunlar, dişiyle tırnağıyla kazıyarak gelmediklerinden, makam hırsları gözlerini kör eder. “İtaat et rahat et” mantığıyla, kendisinin atanmasına vesile olanların işlerine öncelik vererek, yapamayınca da gözleri aç bir halde etraflarına ziyan verirler.
Bu gibilerin hırslarını yok etmeleri tavsiye edilir. Aksi durumda, ziyanı başta kendileri gördüğü üzere kurumdan da alıp götürecekleri olur. Kendilerine mektupta tavsiye edilen konu şu formdadır; “Kendini, hırslı ve obur olmaktan uzak tut. Güzellik, takva, tebaanın durumunu düzeltmek için çalışma, raiyyenin memleketini imar etme, hallerini araştırma ve soruşturma, kanlarını muhafaza, darda kalanların imdadına yetişme senin için biriktirilen hazine ve saklanılan define olsun, bundan diğer hazinen ve definen olmasın.”
YÖNETİCİNİN İSTİŞARE ETMESİ ŞARTTIR!
Ben en iyisini biliyorum diyenler her vakit yanılmıştır. Bilgiye gökyüzü üzere herkesin ulaşması gerekir. Kimsenin bilgiden yoksun kalmaması, ötekileştirilmemesi ve uzaklaştırılmaması gerekir. O bakımdan, başta yöneticiler olmak üzere devlet işlerinde istişare yani ortak akıl temel olmalıdır.
Buyruğundaki memurlara sormadan kararlarını alan yöneticinin misyon müddeti uzun olmaz. Sayıştay ya da müfettişler alınan kararların hesabını sormakta emin olun geç kalmaz. Bu bakımdan, yöneticilerin aldığı her kararda başta hukukçular olmak üzere en alt seviyedeki memura kadar görüş almasında kendine yarar vardır. Bu durum kendisine açılan yeni pencerelerden hakikat olanı seçmesini sağlayacaktır.
Bu bahis mektupta yerini söyle almıştır: “Fıkıh ve hukuk alimleriyle istişarede bulun, kendini hilme alıştır, deneyim sahiplerinden, akıl ve fikir ehli olan şahıslardan ve hikmete aşina olan zevattan faydalan“
YÖNETİCİ İŞLERE HAKİM OLMASI İÇİN VAKTI DÜZGÜN YÖNETMELİ!
Yöneticilerin vakti düzgün yönetememesi kurumdaki işlerin aksamasının en büyük nedenidir. Memurun tek başına karar veremeyeceği konular ekseriyetle fazladır. Yöneticinin onayı alınmadan her iş risk taşır ve kusura davetiye çıkarır. Lakin, günümüz yöneticilerinin bir kısmı mesai saatlerinin büyük bir çoğunluğunu ziyaretlere ve makamda gereksiz sohbetlere ayırdığı için işlerin büyük bir çoğunluğu akşam saatlerine kalır. Haliyle, bu türlü bir idare anlayışından sağlıklı bir iş beklemek hayaldir.
Mektupta yer alan ve aşağıda paylaştığımız iki tavsiye bugünün yöneticilerine büyük bildiriler vermektedir. “Huzurunda bulunan memurlarına, devlet adamlarına, bütün katiplere amir tayin edilen baş katiplere her gün muhakkak bir vakit ayır. Ellerindeki evrakı, danışacakları konuları, memurların muhtaçlık duydukları mevzuları, tebaa ve hanedanlık işlerini bu vakitte sana takdim etsinler. Sonra bu bahislerde sana getirilen şeylerden kulağını, gözünü, zihnini ve aklını tahliye et, (salim bir baş ile) bu konuları tekrar gözden geçir, üzerinde dikkatle düşün. Bunlardan, hakka ve önleme muvafık olanları çabucak icra et. Bu konularda Ulu ve Büyük Allah’tan hakkında güzelini lisana, istihare et. Bunlardan hakka ve maslahata muhalif olanları, tekrar soruşturma ve araştırma konusu yap“
“Bugünün işini bugün bitir ve yarına bırakma, ekseriya işini şahsen kendin yap. Kuşku yok ki, yarının da kendine has bir grup işleri ve bugünden tehir edilen işleri yapmana mahzur olan hadiseleri mevcuttur. Hiç kuşku etme ki, her gün, onda mevcut olan imkanlarla bir arada geçip masraf. Onun için, bir günün işini sonraki güne bıraktın mı, o gün üzerinde iki günün işi toplanmış olur. Bu suretle o işi yapman daha da güçleşecek ve bu hal seni hasta edene kadar sürecektir. Her günün işini o günde bitirirsen vücudunu de gönlünü de rahata kavuşturmuş, üstlendiğin devlet işlerine hakim olmuş olursun.”
Yavuz Selim KAPLAN
(MEKTUBUN TAMAMI)
Bismillahirrahmanirrahim
(Allah’a hamd u sena, Resulüne salat ve selamdan sonra, şeriki ve naziri bulunmayan Allah’tan korkmanı, O’nu saymanı, O ulu ve ulu varlığın murakabesi altında olduğunu bilmeni ve gazabından uzak durmanı sana tavsiye ediyorum. Tebaanı, gece gündüz koru ahiretini, eninde sonunda varacağın yeri, bağlı olduğun hususu ve sorumlu olduğun şeyi hatırlamak suretiyle Allah’ın sana giydirmiş olduğu afiyet hilatında bulunmaya devam et.
Bütün bu konularda, Ulu ve Büyük Allah’tan seni koruyacak, kıyamet günü Onun cezalandırmasından ve elim azabından kurtaracak amelden ayrılma. Allah Teala sana (valiliği nasip etmekle) ihsanda bulunmuş, yönetimini senin buyruğuna verdiği kullarına merhametli olmanı kaide koşmuş, onlar hakkında adil olmanı, onlara karşı olan muamelende Onun (Allah’ın) hakkına ve hududuna nazaran hareket etmeni, onları müdafaa etmeni, ailelerini, bayanlarını, prestijlerini, canlarını, yol emniyetlerini müdafaanı, sulh içinde yaşamalarını temin etmeni, bir vecibe olarak sana yüklemiştir. Şayet hakkıyla ifa etmezsen üzerine farz kıldığı şeyden ötürü seni muaheze edecek, o noktada seni durduracak ve hesabını senden soracaktır. Şayet üzerine düşeni gücün yettiği kadar eksiksiz eda edersen, ondan ötürü evvelden ve sonra sarf ettiğin eforlar sebebiyle seni mükafatlandıracaktır.
Aklını, fikrini ve dikkatini bu konuya teksif et, rastgele bir meşguliyet bununla ilgilenmene pürüz olmasın. İşin başı ve içinde bulunduğun durumun temeli, Allah’ın birinci kere önüne getireceği ve hesabını soracağı şey de budur, birinci kez nefsini mükellef tutacağın ve davranışlarına temel alacağın şey, Ulu ve Şanlı Allah’ın üzerine farz kıldığı beş vakit namaza devam etmek, bu namazları, imam olarak cemaat halinde eda etmek, abdesti hoş almak, başlarken Ulu ve Büyük Allah’ı zikretmek (İftitah tekbirinden sonra sübhaneke okumak) üzere sünnetlerine riayet ederek namazı ifa etmek olsun. Kur’an’ı tertil ile oku. Rükuu, sücudu ve teşehhüdü hoş yap. Düşünceni ve niyetini namaza yönelt. Maiyetindekileri ve buyruğun altında olanları cemaatle namaz kılmaya teşvik et. Buna alıştır. Zira izzet ve celal sahibi Allah ‘‘Şüphe yok ki, namaz berbatlıktan ve berbat şeylerden insanı meneder”, buyurmuştur (Ankebut, 29/45).
Bundan sonra üstteki konulara şunları da ek et: Resulüllah’ın (s.a.) sünnetine nazaran hareket et, onun ahlakı üzere olmaya azmet, ondan sonra gelen selef-i salihin peşini takip et. Başına bir iş geldiği vakit, aziz ve celil Allah’tan korkup, O’na istihare et. (Yani kendisinden iyi olan ciheti dileyerek yardım niyaz et, kalbinde ona yönelerek, hakkında güzel olan konunun kalbine ilham edilmesini ondan iste). Ulu ve Aziz Allah’ın kitabında indirmiş olduğu buyruğuna, nehyine, haramına ve helalına riayet ederek, Resulüllah’dan (s.a.) gelen hadisleri rehber edinerek, seni başarılı kılmasını Allah’tan lisana. Sonra İzzet ve Celal sahibi Allah için, o bahiste hak ile kaim ol. Hoşlandığın yahut hoşlanmadığın konularda yakın yahut uzak olan kimseler için sakın adaletten sapma.
Dini, din alimlerini, fıkhı, fakihleri, İzzet ve Celal sahibi olan Allah’ın kitabını ve bu kitaba nazaran hareket edenleri ebediyen tercih et. Zira kişinin süslediği şeylerin en üstün olanı, dininin inceliklerini bilmesi, bunu araştırması, bunun için teşvikte bulunması, Ulu ve Şanlı Allah’a yaklaşmaya vesile teşkil eden şeyleri bellemesidir. Çünkü tümü ile hayra kanıt olan, ona sevk ve onu emreden, günahlardan ve bütün felaketlerden meneden dindir. Aziz ve Celil olan Allah’ın tevfiki sayesinde kişinin onun hakkında bilgisi ve hürmeti artar, ahirette daha çok yüksek dereceler elde eder. Ayrıyeten senden zuhur eden bu üzere konulara halkın şahit olması, iktidarını ve idareni ciddiye almalarını, hükümetin karşısında heybet duymalarını, seni dost bilmelerine ve adaletine güvenmelerini temin eder. Her işinde itidal üzere ol. En fazla emniyeti temin eden, en çok fazileti kendinde toplayan ve yararı en fazla aşikar olan şey budur. İtidal insanı doğruluğa davet eder, doğruluk tevfikin ve muvaffakiyetin kanıtıdır. Tevfik ise saadete sevkeder. Dinin aslı olan ve doğruya ileten sünnetler itidale istinad eder. O halde bütün dünya işlerinde ona öncelik ver. Ahireti, sevabı, iyi amelleri, hoş gelenekleri, hakikat ve yardım sever olmanın besbelli vasıflarını, çokça iyilik yapma ve bunun için çabalama konusunu talep ve takip etmekten geri durma. Fakat bu üzere davranışlardan gayenin, Allah Taala’nın zatı, isteği ve ikramının mahalli olan Cennette Allah dostlarıyla birlikte bulunmak olsun. Bil ki, dünyevi işlerdeki itidalin sonucu izzet bulmak ve günahlardan arınmaktır. Her cihetten seni koruyan ve bütün işlerine elverişli olan itidalden daha üstün hiçbir şey bulamazsın. Şu halde ona nazaran hareket et, onu kendine rehber edin ki bütün işlerin gerçekleşsin, gücün artsın, genel ve özel her şeyin düzelsin.
Ulu ve Aziz Allah hakkında hüsnüzan sahibi ol ki, O’nun seni gözetmesi tam olsun. Tüm işlerde dürüst hareket etmek suretiyle, isteğini kazanmak için bir vesile orta ki, o sayede üzerindeki nimeti devam etsin.
Durumunu tahkik ederek açıklığı kavuşturmadan önce, işinde görevlendirdiğin hiçbir kimseyi itham etme. Zira hatasız insanları töhmet altında tutmak ve haklarında suizanda bulunmak çok ağır bir vebaldir. Maiyetinde bulunan mesai arkadaşların hakkında hüsnüzan sahibi olmayı kendine şiar edin ve bunlar hakkında hasıl olan suizanları kendinden defet. Onlar hakkında bu türlü şeyler düşünme. Zira bu hareketin, onların senin için çalışmalarına ve çabalamalarına yardım eder. Allah’ın düşmanı şeytanın, işlerine karışmasına göz yumma. Zira şeytan sende gördüğü (ve husule getirdiği) azıcık bir zaafla da yetinir ve çevrendeki bireyler hakkında suizanda bulunman suretiyle seni kaygıya düşürür. Bu da hayattan aldığın hazzı azaltır (tadını tuzunu giderir).
Şuna dikkat et. Hüsnüzanda bulunmakla kuvvete ve rahata kavuşursun, bu sayede elde etmek istediğin şeyleri, seni tatmin edecek bir biçimde elde etme imkanını bulursun. Hüsnüzan, herkesin seni sevmelerini ve her şeyin istikamet üzere olmasını temin eder.
Maiyetindeki mesai arkadaşların hakkında beslediğin hüsnüzan ve tebaana şefkatle muamele etmen, işlerinle ilgili konularda onlar hakkında araştırma ve soruşturma yapmana mani olmasın. Devlet adamları ve memurlarla direkt temasta olmak, tebaayı korumak, gereksinimlerine nezaret etmek ve dertlerine katlanmak, senin için bunun dışındaki şeylerden daha kolay olmalıdır. Bu türlü hareket etmek, dini kararların daha iyi tatbik edilmesini ve sünnetin daha çok ihya edilmesini sağlar.
Bütün bu konularda iyi niyetle ve hulus-ı kalple hareket et. Yaptığından sorumlu olduğunu, işledikleri iyiliklerin mükafatını göreceğini, makûs davranışlarının cezasını çekeceğini bilen bir kimsenin dikkati ile kendini düzeltmeye özellikle dikkat et. Zira Ulu ve Aziz Allah, dini emniyet ve izzet vesilesi kılmıştır. Ona tabi olanı yüceltmiş ve şereflendirmiştir.
Sevk ve yönetim ettiğin kimselere olan muamelende, dinin tarzını ve onun en doğruya ileten yolunu takip et. Neye müstahak iseler ve durumları neyi gerektiriyorsa, ona nazaran Allaha Taala’nın tayin ettiği cezaları hatalılara tatbik et. Bu konuda “adam, boş ver”, deme, ihmal gösterme, hatalıların cezasını tehir etme. Çünkü bu konuda ağır davranman, halkın hakkında besledikleri hüsnüzanı bozar. Hoş ananelere uyarak bu konudaki işinde azimli ol. Bid’atlardan ve şaibeli şeylerden uzaklaş. Bu türlü yaparsan dinin salim, mürüvvetin kamil olur.
Ahdine vefa et, verdiğin kelamı tut, birine iyilik vaat edersen, yerine getir. Yeterlilik yap ve yapılan iyiliklere iyilikle mukabele et. Tebaandan, kusurlu olan herkesin, kusuruna ve ayıbına göz yum, palavra ve iftiradan lisanı koru, koğuculardan (ve adam çekiştirenlerden) nefret et. Zira dünya ve ahiret, prestijiyle işlerinin bozuk gitmesinin birinci sebebi, yalancıları ve dalkavukları kendine yaklaştırman ve palavra söylemeye cüret etmendir. Kuşku etme ki, günahların başı palavra, sonu iftira ve koğuculuktur. Koğuculuk yapan, hiçbir vakit emniyette olmaz, koğuculuğa bedel veren bir kimsenin güvenebilir bir dostu bulunmaz, yanlışsız dürüst hiçbir işi yolunda gitmez.
Âlâ ve yanlışsız insanları sev, eşrafa hak ölçüler içinde izzet göster, zayıflara yardım et, sılayı rahim yap, bundan gayenin yalnızca Ulu Allah’ın isteği ve buyruğunun izzet bulması olsun. Bu amaçla hareket ederek Allah’ın vereceği sevabı ve ahiret yurdunun saadetini bunda orta, havailikten ve haksızlıktan kendini uzaklaştır. Bu iki şeyden düşünceni ırak tut, bu üzere şeylerden uzak olduğunu tebaana da göster. Tebaana olan ihsanın, onları adaletle yönetim etmek olsun, ortalarında hakkaniyetle ve seni hakikat yola ulaştıracak olan beceriyle hükmet.
Kızdığın vakit kendine hakim ol, hilim ve vakarı tercih et. Gayesine yürürken hiddetten, şiddetten, hafiflikten, telaşa düşmekten, kibir ve gururdan sakın.
‘‘Mutlak olarak kelam sahibi (musallat, diktatör) benim, dediğim dediktir”, demekten sakın. Bu anlayış, derhal kanıyı noksanlaştırır, Ulu ve Ulu Allah hakkındaki yakini azaltır. Şunu bil: “Mülkü her türlü kusurdan münezzeh olan Ulu Allah’ındır. Onu dilediğine verir, dilediğinden de çekip alır (Ali İmran, 3/26)
Sultanın yakınlarından olan ve hanedanlığın nimetleri içinde yüzen, ama sahip oldukları nimeti bilmeyen kimseler, Allah’ın lütuf ve ihsanı konusunda nankörlük yapıp, Ulu ve Ulu Allah’ın fazlından verdiğine dayanarak haksızlık yapmaktadırlar. Bu durumdakilerden daha çabuk nimet hali zail olan ve başına bela gelen hiçbir kimse bulamazsın.
Kendini, hırslı ve obur olmaktan uzak tut. Uygunluk, takva, tebaanın durumunu düzeltmek için çalışma, raiyyenin memleketini imar etme, hallerini araştırma ve soruşturma, kanlarını muhafaza, darda kalanların imdadına yetişme senin için biriktirilen hazine ve saklanılan define olsun, bundan öbür hazinen ve definen olmasın.
Şuna dikkat et: Hazinelerde biriktirilen ve saklanan mallar nemalanmaz. Şayet bu mallar tebaanın durumunu düzeltmek, haklarını vermek ve onlara gelecek olan ezayı defetmek için harcanırsa, nemalanır ve temizlenir. O sayede halkın hali tertibe, devlet işleri yoluna girer, vakit beğenilen bir çağ olur, o malda izzet ve menfaatini var olduğuna inanılır, İslam ülkelerinin imarı ve halkının refahı için mal ayırman, sakladığın hazinen olsun. Emirü’l-müminin memurlarının senden evvelki periyoda ilişkin haklarını bu maldan eksiksiz olarak öde, (tebaanın) hisselerine düşeni bundan ver. Hallerini düzeltmek ve geçimlerini yoluna koymak için gerekli olan konuları göz önünde tut. Bu türlü yaparsan, sahip olduğun nimetten afiyet içinde olduğun halde faydalanırsın. Allah Teala’dan daha fazlasını almaya hak kazanırsın. Bu suretle tebaandan vergi ve haraç toplamaya daha çok muktedir olursun. Adaletin ve ihsanın herkese şamil olduğu için, sana daha rahat itaat ederler, istediğin her şeyi gönül güzelliği ile yap, bu konuda senin için tespit ettiğim şeyleri yapmaya uğraş sarfet. Bu bakımdan çok dikkatli ol, yalnızca Allah’ın yolunda ve onun hakkı için harcanan malların dünyevi ve uhrevi yararı bakidir.
Hakkına şükredenleri ve razı olanları teşhis, bundan ötürü onları mükafatlandır.
Sakın dünya ve dünyanın aldatıcılığı (göz alıcı ziyneti) ahiretteki dehşetli endişeyi, sana unutturup, yapman gereken konularda gevşek davranmana sebep olmasın. Kuşku etme ki, gevşeklik ihmale, ihmal de felakete yol açar. Faaliyetin, Aziz ve Celil Allah için ve Allah’ın çizdiği hudutlar dahilinde olsun, sevabı O’ndan bekle, kesinlikle ki, her türlü kusurlardan münezzeh olan Allah, sana bol bol lütufta bulunmuştur. O halde bir an bile O’na şükretmekten geri durma yalnızca O’na itimat ki, Allah üzerindeki hayır ve ihsanı daha da artırsın, kuşku yok ki, izzet ve celal sahibi olan Allah, şükredenlerin şükrü ve iyilik yapanların iyilikleri nispetinde mükafat verir.
Hiç bir günahı küçümseme, hasetçiye art çıkma, günahkara ( ve suçluya) acıma, nanköre ihsanda bulunma, düşmana yağcılık yapma, koğucuları tasdik etme, gaddara emniyet etme, fasık ile dost olma, azgının akabinde gitme, riyakarı övme, hiçbir insanı hor ve hakir görme, rastgele bir muhtaçlık sahibini ve yoksulu eli boş çevirme, batılı beğenilen karşılama, soytarılara yüz verme vaadinden cayma, kibirlenerek övünme, öfkeni belirli etme, çalım satma, böbürlenerek yürüme, sersemi tezkiye etme, ahireti talepte ihmal gösterme, adam çekiştirenin yüzüne bakma, çekinme yahut müdaraa üzere sebeplerle zalime göz yumma, ahirette verilecek olan mükafata dünyada sahip olmak isteğinde olma.
Fıkıh ve hukuk alimleriyle istişarede bulun, kendini hilme alıştır, deneyim sahiplerinden, akıl ve fikir ehli olan şahıslardan ve hikmete aşina olan zevattan faydalan. Refah içinde yaşayanlar (müsrifler) ile cimrileri, istişare meclisine alma, bunların kelamlarını dinlenme. Çünkü bunların verecekleri ziyan, temin edecekleri yararlardan daha çoktur.
Karşılaştığın konular içinde, hiçbir şey pintilikten daha çok tebaanın durumunu bozmaz. Şunu bil ki, haris ve tamahkar olursan, çok alır, az verirsin. Bu türlü olunca da, pek az süre müstesna hakimiyetin yanlışsız dürüst devam etmez. Zira tebaan, mallarından el çektiğin ve kendilerine haksızlık yapmadığın sürece, severek sana bağlı kalır, maiyetindeki bireylerden, samimi surette seni sevenleri, kendilerine ihsan ve ikramda bulunmak suretiyle has dost edin. İhsan ve ikram kapılarını size içtenlikle ve hulus-i kalple bağlı olan dostlarınıza açın. Pintilikten kaçın ve bil ki, insanın birinci kere Rabb’ına asi olmasına pintilik sebep olmuştur, asi olan kişi ise rezil ve rüsvay olmak durumundadır. Onun için Ulu ve Ulu Allah ‘‘Kim nefsinin pintiliğinden korunursa, felah bulan işte onlardır” (Tegabün, 64/18), buyurmuştur. O halde, cömertliğin yolunu hak ile kolaylaştır. Hissene düşen maldan, tüm Müslümanlara bir nasip ve hisse ayır. Yakınen bil ki, insan fiillerinin en üstünü cömertliktir.
O halde onu kendine huy edin, hal ve hareketinde ondan diğerine razı olma.
Bağlı oldukları daireleri ve defterlerini inceleyerek askerlerin durumunu araştır, erzak ve aylıklarını bol bol ver, rahat geçinmelerini temin et. Bu sayede Ulu ve Ulu Allah onların muhtaçlıklarını giderir. Bu yüzden de onlara karşı olan durumun kuvvetlenir, daha fazla hulus-ı kalp ve gönül rahatlığı ile sana itaat eder ve buyruğunu dinlerler, iktidarı ve idareyi elinde tutan bir zatın, askerlerine ve tebaasına karşı olan adaletinde, ihsanında, insafında, alakasında, şefkatında, iyiliğinde ve hallerini genişletmesinde merhamet aslına nazaran hareket etmesi saadet olarak ona kafidir. O halde bu iki kapının birinden, (tebaa yahut asker cihetinden) bir kötülük gelirse, öbür tarafın üstünlüğüne dayanarak onu bertaraf et ve hiçbir vakit bu hareket usulünden ayrılma. Bu türlü olursa, inşaAllah-ı Taala muvaffak olmuş, salah ve felah bulmuş bir insan olarak O’na kavuşursun.
Malum olsun ki, Allah Taala’nın nazarında kaza ve adalet işlerinden daha üstün olan hiçbir şey yoktur. Çünkü arzda, insanların ahvalini tartmaya ve denkleştirmeye temel olan Allah’ın terazisi kaza ve adalettir. Kararda, kazada, idari muamelelerde ve amelde adaletin yerine getirilmesiyle tebaanın hali düzelir, yollar emniyete kavuşur, mazlumun hakkı verilir, halk haklarını alır, geçim güzelleşir, tebaa itaat hakkını ifa eder. Allah afiyet ve selamet nasip eder. Din işleri düzelir, gelenekler ve kanunlar kendi yollarında (mutad bir şekilde) yürür. Ulu Şanlı Allah’ın buyruğu ve kararı konusunda titiz davran, töhmet mahallinden uzak dur. Cezaların yerine getirilmesi için teşebbüse geç. Fazla da ivedi etme, yakınma ve sızlanma halinden uzak ol, kısmete kanaat et, tecrübenden istifade et, sıhhatına dikkat et, lisanını düzelt, şikayetçiye insafla muamele et, kuşkulu yerde dur ve düşün. Kanıtı açık olarak ortaya koy, (adli ve hukuksal muameleleri yürütürken) tebaandan hiçbirine müdaraa etme, kimseyi kayırma, kınayanların kınamasından çekinme, dikkat et, gözetle, bak, düşün, taşın, ibret al, Rabb’ına karşı mütevazı ol. Bütün tebaaya rıfk ile muamele et, hakkı (en ince ve en ağır biçimde) kendine tatbik et, kan dökme probleminde tez davranma. Zira Ulu ve Ulu Allah katında kanın büyük bir ehemmiyeti vardır. Onun için haksız yere kan akıtmaktan sakın.
Tebaanın halinin düzelmesine vesile olan, Allah tarafından, İslam için izzet ve büyüklük, Müslümanlar için genişlik ve sağlamlık, İslam düşmanları için zillet ve gayz, Müslümanların hasımları olan kafirler için meskenet ve küçüklük tabiri kılınan haraca bak. Bunu istihkak sahipleri ortasında adalet, hakkaniyet, eşitlik ve genellik asıllarına nazaran tevzi et. Bu maldan cüzi bir şey konusunda dahi, onurundan ötürü şerifi (ve asilzadelere), servetinden ötürü zengini, katibini, has dostlarından rastgele birini ve maiyetindekilerini muaf tutma. Kimseden, takatından fazla haraç (ve vergi) alma, bu konuda haddinden çok bir şeyle mükellef tutma. Herkesi, hak olan konuya sevket. Zira umumun isteğini kazanmak için en gerekli ve halkın dostluğunu kazanmak için en yararlı şey budur.
Şunu bil ki, vali tayin edilmekle, bekçi, esirgeyici ve çoban olmuş durumdasın, yönetim ettiğin insanlara raiyye (sürü, sana rai, çoban) isminin verilmesinin sebebi, yalnızca onlara çobanlık yaptığından ve başlarında nezaretçi olduğundandır. Şu halde, onların gönül güzelliği ile verdikleri (İhtiyaçları dışındaki) şeyleri al ve bunları, durumlarını ve işlerini düzeltmek, muhtaçlıklarını karşılamak için harca. Siyasete ve illete muvafık olarak hareket edebilecek olan rey, önlem ve deneyim sahiplerini, adalet ve ilimden haberdar olan şahısları memur tayin et. Bunların maaşlarını yüksek tut. Zira bütün bunlar, sana verilen ve bağlanan vazifeyle ilgili olarak söz edilmesi lazım gelen haklardandır. Onun için bu vazifesi yerine getirmene hiçbir meşguliyet mani olmasın, bunu gerçekleştirmekten hiç bir pürüz seni alıkoymasın. Zira bu hareket stilini benimser ve bu konudaki vazifelerini ifa edersen, bu vasıta ile Rabb’ının üzerindeki nimetlerinin artmasını, faaliyetlerinden sitayişle bahsedilmesini temin etmiş, tebaanın sevgisini hak etmiş, iyi işlere yardımcı olmuş olursun. Bu yüzden ülkene iyilikler akar, bölgende imar yaygınlaşır, topraklarında bolluk zuhur eder, haracın çoğalır, malların artar. Bu surette de askerlerinin bağlılığı, senden onlara taşacak olan ihsan vasıtasıyla da halkın hoşnutluğu kuvvetlenmiş olur. Bu takdirde siyasetin ve yönetim usulün takdir edilir. Bu konudaki adaletin düşmanlarınca bile beğenilir, tüm işlerinde adaletli, hazırlıklı, kuvvetli ve önlemli olursun. Bu konuda rekabet ve yarış halinde ol, kimseye ön verme, bu türlü davranırsan, Allah Taala’nın müsaadesi ile sonuç itibariyle halin takdir edilir.
Ülkendeki vilayetlerden her birine bir müfettiş ve bir murakıp tayin et. Bu müfettiş, valilerin halini sana haber versin, tavır ve davranışları, sana yazsın. Güya her valinin her konudaki her işini gözünle görüyormuşsun üzere bir halde ol.
Valilere, her hangi bir şeyi emretmek istediğin vakit, bu hususta (yapmak) istediğin şeyin sonuçlarını nazar-ı prestije al. Şayet sonuçta selamet ve afiyet bulunduğu kanaatına varır, bunda hoş bir sonuç ve iyilik görürsen, derhal icra et. Aksi halde dur, düşün, taşın. O bahiste bilgisi olan basiret sahibi şahıslara müracaat et, sonra o işin önlemini al, hazırlığını yap. Zira birçok seferler, insan işine bakar, onu hevasına nazaran yapmış olarak bulur. Bu durum onu azdırır ve kendini beğenme haline düşürür. Şayet işin encamını nazar-ı prestije almazsa, bu onu mahveder, işini alt üst eder.
Yapmak istediğin ve giriştiğin her konuda, İzzet ve Celal sahibi Allah’ın kuvvet ve yardımından sonra önleme ve temkine başvur. Bütün faaliyetlerinde, Rabb’ından hep iyi olanını iste, (sık sık istihare yap).
Bu günün işini bugün bitir ve yarına bırakma, ekseriya işini şahsen kendin yap. Kuşku yok ki, yarının da kendine has bir grup işleri ve bugünden tehir edilen işleri yapmana mahzur olan hadiseleri mevcuttur. Hiç kuşku etme ki, her gün, onda mevcut olan imkanlarla bir arada geçip masraf. Onun için, bir günün işini sonraki güne bıraktın mı, o gün üzerinde iki günün işi toplanmış olur. Bu suretle o işi yapman daha da güçleşecek ve bu hal seni hasta edene kadar sürecektir. Her günün işini o günde bitirirsen vücudunu de gönlünü de rahata kavuşturmuş, üstlendiğin devlet işlerine hakim olmuş olursun.
İçlerinin pak olduğunu deneyerek bildiğin, sana olan sevgilerine, samimi yardımlarına ve hakimiyetini koruma etme konusundaki faaliyetlerine şahit olduğun şahıslar ortasında faziletli ve mert olanlarına bak. Muhtaçlık içinde kalırlarsa, onları bu durumdan kurtar.
Problemlerine katlan, hallerini düzelt ki, yoksullukları sebebiyle kimse onlara karşı büyüklük taslamasın. Hakkını aramasını bilmeyen zavallıların, maruz kaldığı haksızlığı sana arzedemeyen biçarelerin, yoksulların ve acizlerin işleriyle şahsen kendin ayrıyeten meşgul ol.
Onlara son derece ihtimam göster, bu gibilerin işlerini, tebaandan iyi olanlara havale et.
Böylelerinin hallerini düzeltmekte Allah’ın temel kıldığı konuları tatbik edebilmen için, onların muhtaçlıklarını ve sorunlarını bana arzediniz, diye berikilerine buyruk ver.
Fakirleri, bunların yetim ve dul olanlarını soruştur. (Bağdat’taki halifeye ve ) Emirulmümine – Allah onu aziz kılsın-uyarak böylelerine Beytülmalden maaş bağla. Bu üzere kimselere merhamet edip ihsanda bulunurken Halifeyi örnek al. Bu türlü davranman halinde Allah onların geçimlerini düzeltir, bu yüzden senin nasibini daha da artırır ve bereketlendirir.
Körlere de hazineden bir hisse ayır. Bunların içinden Kur’ani bilenlere (hamele-i Kur’an) ve birçoklarını ezberlemiş olanlara, başkalarına göre ihsanda öncelik ver, daha yüksek maaş bağla.
Hasta olan müslümanların barınabilecekleri hastaneler yap, onlara şefkatle muamele edecek bakıcılar ve hastalıklarını tedavi edecek tabipler tayin et. İsraf ölçüsüne varmamak kaidesiyle, canlarının istediğini hazine malından karşıla.
Şunu bil ki, insanlara hakları ve dilek ettikleri şeylerin en iyisi verilse dahi, tekrar de bu onları razı etmez, daha lütufkar bir muameleye ve daha çok şeylere nail olmak külliyen muhtaçlıklarını şahsen valilerinin önüne götürmeden gönülleri rahat etmez.
Halkın ahvalini araştıranlar, bazen yanlarına gelenlerin çokluğu sebebiyle rahatsız olur, maruz kaldıkları meşakkat ve külfet münasebetiyle zihinlerini ve hafızalarını bu üzere şeylerden uzak meblağlar. Ancak adalete istek, ve adalete dayanan işlerin dünya itibariyle hoş, ahiret itibariyle çok sevap olduğunu bilen bir kimse, aziz Allah’a yaklaşma vasıtası ve onun rahmetini isteme vesilesi olan şeyleri önemsemeyen kimseler üzere olamaz.
Seninle görüşmek isteyenlere çokça müsaade ver, yüzünü onlara göster, kapıdaki muhafızlar halkın yanına gelmesine mani olmasın, halka karşı mütevazı ol, kendilerine güler yüz göster, konuşurken ve soru sorarken yumuşak davran, lütuf ve ikramınla onlara karşı şefkatli ol, ihsanda bulunurken cömertçe, gönül güzelliği ile, yalnızca iyilik yapmış ve sevap kazanmış olmak için, başa kakmadan ve bulandırmadan ihsanda bulun. Zira bu biçimdeki ihsan, Allah Taala’nın müsaadesiyle karlı bir ticarettir.
Gördüğün dünya işlerinden ibret al, senden önce eski milletlerde ve geçmiş çağlarda yaşamış olan riyaset ve saltanat sahiplerinden ders al.
Sonra tüm hallerinde Hakk Sübhanehu ve Teala’ya O’nu sevdiği şeylerle bulunmaya, şeriatı ve sünneti (hükmü) ile emel etmeye, dinini ve kitabını tatbik etmeye dört elle sarıl. Bundan farklı ve buna ters olup da İzzet ve Celal sahibi olan Allah’ın gadabını davet eden şeylerden kaçın.
Tahsildarlarının topladıkları ve harcadıkları mallara dikkat et, haram mal toplama, israf derecesinden masraf yapma. Ulemanın meclislerinde çokça bulun, onlarla istişare yap, onlarla düşüp kalk.
Bütün isteğin, sünnete (ve hoş ananelere) uymak, bunu uygulamak, hoş ve yüksek ahlak asıllarına nazaran hareket etmek olsun. Sohbetinde bulunanlardan ve dostlarından en fazla paha verdiğin kimse, bir kusur gördüğü vakit, bunu gizlice sana haber vermekten, heybetin sebebiyle çekinmeyen ve kusurlu olan bir şeyi sana bildirme yüreğini gösteren şahıs olsun, zira senin en samimi dostların ve destekçilerin bunlardır.
Huzurunda bulunan memurlarına, devlet adamlarına, bütün katiplere amir tayin edilen baş katiplere her gün muhakkak bir vakit ayır. Ellerindeki evrakı, danışacakları konuları, memurların gereksinim duydukları bahisleri, tebaa ve hanedanlık işlerini bu vakitte sana takdim etsinler. Sonra bu mevzularda sana getirilen şeylerden kulağını, gözünü, zihnini ve aklını tahliye et, (salim bir baş ile) bu konuları tekrar gözden geçir, üzerinde dikkatle düşün.
Bunlardan, hakka ve önleme muvafık olanları çabucak icra et. Bu konularda Ulu ve Aziz Allah’tan hakkında güzelini lisana, istihare et. Bunlardan hakka ve maslahata muhalif olanları, tekrar soruşturma ve araştırma konusu yap.
Ne Tebaana, ne de diğerlerine, yapmış olduğun iyilikleri minnet etme. Müslümanların işlerinde, vefa, doğruluk ve yardımdan diğerini hiç kimseden kabul etme. Diğerlerine, yalnızca bu temel üzerine yardımcı ol, iyilik yap.
Sana gönderdiğim bu mektubu kavramaya çalış, üzerinde dikkatle düşün ve ona nazaran hareket et. Bütün işlerinde Allah’tan yardım iste, ona istihare et. Zira Ulu ve Ulu Allah iyilikle ve iyilik yapanlarladır. En muazzam faaliyetin ve en kuvvetli arzun İzzet ve Celal sahibi olan Allah’ın isteği, dinin nizamı, din mensuplarının izzeti ve temkini, Müslümanların ve zımmilerin adil ve dürüst bir yönetim içinde olmaları olsun. Ulu ve Büyük Allah’tan, sana olan yardımın, muvaffakiyetin, rehberliğin ve himayenin hoş olmasını niyaz ederim.
Vesselam.
Memurlar
