Türkiye’nin İstanbul ve Çanakkale boğazlarında egemenlik haklarını düzenleyen kontrat, aslında boğazlar üzerinde yaklaşık 300 yıldır yürütülen teşebbüslerin son halkasını oluşturuyor.
Batı Avrupa ülkeleri ve Rusya’nın tehditleri doğrultusunda boğazlar siyasetini yenileyen Osmanlı Devleti, Birinci Dünya Savaşı’ndan mağlup çıkması sonucu Sevr Antlaşması’yla boğazların idaresini İngiltere, Fransa, İtalya ve Japonya’nın başı çektiği bir komiteye bıraktı.
Kendi bayrağı ve bütçesi bulunan bu komite boğazların güvenliğini de sağlayacaktı. Lakin Türk ordusunun Kurtuluş Savaşı’nı kazanmasıyla Çanakkale ve İstanbul boğazlarının denetimi 1923’te Boğazlar Sözleşmesi’yle Milletler Cemiyeti’ne bağlı Türkiye başkanlığındaki Milletlerarası Boğazlar Kurulu’na devredildi.
Barış vaktinde sınırlama olmaksızın askeri ve ticari gemi geçişine müsaade verilen bu periyotta, Türkiye’ye yalnızca savaşta kısıtlama uygulama hakları tanındı.
SİLAHLANMA YARIŞININ BAŞLAMASIYLA KOŞULLAR DEĞİŞTİ
Kelam konusu kurul, boğazların askerden arındırılmasını da öngörüyordu. Bu durum Türkiye’nin egemenlik haklarını kısıtlarken, savaş devirlerinde savunma manasında da bir zafiyet oluşturuyordu.
Bilhassa 1930’larda tekrar başlayan silahlanma yarışı, kurulun oluşturulduğu devrin koşullarının ortadan kalktığını gösteriyordu.
Memleketler arası sistemdeki kutuplaşmadan istifade edip harekete geçen Türkiye’nin boğazların statüsünü değiştirme atağına, 1936’da İngiliz Dışişleri Bakanlığı, “Türkiye’nin Boğazlar Mukavelesi’nin değiştirilmesi ile ilgili isteği haklı kabul edilmektedir.” açıklamasıyla dayanak verdi.
İngiltere ve Balkan Antantı ülkelerinin dayanağıyla 22 Haziran 1936’da İsviçre’nin Montrö kentinde Türk boğazlarının statüsünü değiştirecek konferans toplandı. Konferans 20 Temmuz 1936’da Türkiye’nin egemenlik haklarını iade etti ve Montrö Boğazlar Mukavelesi imzalandı. Kontrat, 9 Kasım 1936’da yürürlüğe girdi.
KIYIDAŞ OLMAYAN DEVLETLERİN SAVAŞ GEMİLERİ KARADENİZ’DE 21 GÜNDEN FAZLA KALAMIYOR
Montrö’ye nazaran, Karadeniz’e kıyıdaş olmayan devletlerin askeri gemileri ile bunlara yardımcı deniz araçları, mukavele kurallarını yerine getirmek kaydıyla boğazlardan serbestçe geçme hakkına sahip. Kontratta geçiş için belirtilen kaidelerin başında ise gemilerin tonajı ile Karadeniz’de kalış mühletleri üzere sınırlamalar bulunuyor. Türk Boğazlarından bir gün içinde geçecek askeri gemilerin kıyıdaş olsun ya da olmasın toplam tonajının 15 bin tonu aşmaması gerekiyor.
Kontratta uçak gemilerine ait bir unsur bulunmazken, bu gemiler yapıları gereği uygulanan tonaj sonunu aştığı için boğazlardan geçerek Karadeniz’e giremiyor. Prensip olarak, yabancı ülke denizaltıları Türk Boğazlarına giremiyor. Kıyıdaş ülkeler ise sipariş edilmiş denizaltılarını teslim almak ya da tamirata göndermek ve getirmek için Boğazları kullanabiliyor. Mukaveleye nazaran, ne sebeple olursa olsun Karadeniz’e kıyıdaş olmayan ülkelere ilişkin savaş gemileri bu denizde 21 günden fazla kalamıyor.
15 GÜN EVVELCE BİLDİRİMDE BULUNMALARI TERCİH EDİLİYOR
Montrö’ye nazaran tüm ülkeler Türk boğazlarını geçmeden evvel Türkiye’ye geçiş günü, rota, Karadeniz’de kalış müddeti üzere bilgileri içeren ön bildirim yapmak zorunda. Ön bildirimin mühleti Karadeniz ülkeleri için 8 gün iken, kıyısı olmayan ülkeler için bu mühlet en az 15 gün olarak uygun görülüyor. Ayrıyeten Türkiye’ye verilen bilgilerde bir değişiklik meydana gelirse, durumun geçişten en az 3 gün evvel Türkiye’ye bildirilmesi gerekiyor.
“İNSANCIL BİR EMEL İÇİN” ÖN BİLDİRİM KAİDESİ GEREKMİYOR
Mukavelenin 18. unsuruna nazaran, Karadeniz’e kıyıdaş olmayan devletler, bu denize “insancıl amaçla”, ön bildirime gerek olmaksızın savaş gemisi gönderebiliyor. Bununla birlikte, insancıl hedefle gönderilen savaş gemilerinin tonajının 8 bin tonu geçmemesi gerekiyor. Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ne nazaran ticaret gemileri ise yükleri ne olursa olsun boğazlardan hür halde geçebiliyor.
YABANCI ASKERİ GEMİLERE TONAJ SINIRLAMASI
Montrö Kontratı, Karadeniz’deki askeri varlığın yoğunluğunu da düzenleyen kararlara sahip. Karadeniz’e kıyıdaş olmayan ülkelerin burada tıpkı anda bulundurabileceği gemilerin toplam tonajı 45 bin tonu, kıyıdaş olmayan tek bir ülkenin ise 30 bin tonu aşamıyor.
SAVAŞ PERİYODUNDA TÜRKİYE GEÇİŞLERİ DURDURABİLİR
Savaş vakitlerinde ise Türkiye’ye askeri gemi geçişi uygulamalarında kısıtlama hakkı tanınıyor. Buna nazaran Türkiye savaşta değilse, askeri gemiler barış periyodundaki koşullarla boğazları geçebiliyor. Türkiye savaştaysa ya da savaş tehdidi hissediyorsa savaş gemisi ve askeri yardım gemilerinin geçişini engelleme hakkına da sahip.
Memurlar
