ÖSYM lideri olduğum günlerde yakın bir arkadaşımla telefonla konuşuyordum. Konuşmanın sonuna gerçek “amcası, yanımda sana bir diyeceği olan birisi var, sabırsızlanıyor, telefonu kendisine veriyorum” diyerek, telefonu 2017 yılında üniversite testlerine hazırlanan kızına verdi. Telefondaki ses, eline şikayet fırsatı geçirmenin heyecanı ve tasa dolu bir sesle ve tüm arkadaşları ismine “Ömer amca, üniversiteye giriş imtihanını ne devir kaldıracaksınız? Imtihana hazırlanmaktan gençliğimiz gitti, hayatımız mahvoldu” deyiverdi. Üniversiteye hazırlanan gençlerin birçoğunun ruh halini özetleyen bir tabirdi bu.
“Aaa. haberin yok mu? Sana yetişmedi fakat önümüzdeki yıldan itibaren üniversiteye giriş imtihanını kaldıracağız, artık bu yıl son kere yapacağız” dedim. Kısa bir sessizlikten sonra biraz hayret biraz meraklı bir tonla “gerçekten mi, duymadıydım” dedi. “Henüz açıklanmadığı için duymamışındır. Fakat bir sorun var onu çözmeye çalışıyoruz” dedim emin bir tutumla. “Sınavı kaldırdıktan sonra üniversiteye girişteki yeni sistemi tam olarak belirleyemedik şimdi. Onu da tamamlayınca bu kararı açıklayacağız. İsteyen herkesi istediği kısımda okutmak mümkün olmadığı için, yeni yollar üzerinde konuşuyoruz. ‘Orta talim mektep notlarına nazaran yerleştirelim’ diyor kimi arkadaşlar; kimileri ise ‘üniversiteleri tümüyle paralı yapalım, çok para veren en iyi kısımlara girsin, madem talep yüksek fiyatı de yüksek olsun’ diyor; kimileri ‘kura çekelim, lise mezun orantısına nazaran evvel vilayetlere kota koyalım, yekun kontenjan sayısı kadar bölgelerden rastgele aday seçelim, sonra da onları yeniden noter huzurunda kurayla kontenjanlara yerleştirelim’ diyor. Kimilerinin daha uç görüşleri var, ‘mezunların isimlerine nazaran yerleştirelim, mesela bu yıl lise mezunlarından ismi A ve G arası harfler ile başlayanlar arasından kurayla yerleştirelim, sonraki yıllar diğerlerini’.” diye devam ettim. Kısa bir sessizlik oldu, şaka mı yapıyorum yoksa önemli mi, ayrıştırmaya çalışmasıyla geçti görünür bir müddet. Muhatabım o kısa vadede ne düşündü bilemiyorum lakin “Ömer amca siz tekrar de imtihan yapın, bence daha iyi” diyerek telefonu babasına verdi.
Bu anekdot imtihanlardan bunalan kişilerin “keşke test olmasa” serzenişlerinde imtihanın olmaması halinde imtihanın gördüğü işlevin mekanına neyin ikame edileceğini pek düşünmediklerini hoş özetliyor.
Aile Uzunluğu Imtihan
Testler hayatımızın değerli bir kısmında ne yapacağımızı yahut ne yapamayacağımızı belirliyor. Yalnızca imtihana giren adayların değil, onların aile ve yakınlarının hayatını da büyük ölçüde imtihanlar yönlendiriyor, biçimlendiriyor. Birçok ailenin günlük hayat akışı içindeki konut içi işbölümü, dost ve akraba ziyaretleri, cümbüş ve tatiller direkt yahut dolaylı biçimde aile fertlerinin test programına nazaran ayarlanıyor. Birtakım aile fertleri imtihana katılıyor kimi aile fertleri de imtihan sürecinde resmi olarak vazife alıyor. Örneğin YKS imtihanlarına yaklaşık 2,3 milyon aday katılıyor, 350 bin kişi de testte hizmet yapıyor. Bu iki milyon adayın büyük çoğunluğunun aile fertlerinden en az biri de test günü lojistikte istekli olarak hizmetli. Yıl boyunca teste hazırlık devirlerinde de kimi aile büyüklerinin en kritik hizmeti, imtihana hazırlanan aile bireylerinin hayatlarını kolaylaştırmak, onların çalışma devranına nazaran gayri işleri planlamak oluyor. Devletimizde merkezi testler bu halde, nöbetleşe de olsa, her ailenin bir halde hayatına giren bir toplumsal süreç. Belli yaşlardaki kimseler bir araya geldiğinde daima test ve alakalı mevzuları konuşuyorlar. Herkesin kendisi yahut yakınları için unutulmaz bir imtihan hatırası var. Zira iyi tahsil yahut iyi bir iş için bir formda merkezi imtihanlarda yarışmak gerekiyor. Hangi evrede olursa olsun yarış birilerine imkan sunarken birilerini de kenara iter. Yarışın tabiatında var bu ve ahir herkesin kazandığı bir yarış mümkün değil. Yarış, kazanma potansiyeli yüksek olanlar tarafından daha çok istenmekle birlikte, sonucun legal görülmesine eği nedeniyle kazanamayanlarca da kabul görmektedir. Bu yüzden devletimizde merkezi imtihanlar günden güne yayılmakta, bir yandan “sınav cenneti olduk” üzere tenkitler sıralanırken gayrı yandan yeni imtihanların hazırlık çalışmaları gerçekleştirilmektedir.
Test tabirinin başında “merkezi” sıfatının devletimiz bakımından munfasıl bir ehemmiyeti vardır. Zira memleketimiz pratiği bakımından vazife yahut durumlara seçimde kayırıcılığın önlenmesi ve nesnelliğin sağlanmasında, yazılı imtihanlar kelamlı değerlendirmelere nazaran, merkezi imtihanlar ise merkezi olmayanlara nazaran, birtakım eksiklikler olsa dahi, daha yüksek seviyede meşruiyete sahiptir.
Aileler, birinci ve orta tedrisat seviyesindeki testlerde başarılı olursa daha iyi mekteplerde okuma ve münasebetiyle iş testlerinde da daha başarılı olma bahtı yakalayacakları umuduyla evlatları için imtihana hazırlık kursları peşinde koşuşturmaya ilkokul çağlarında başlamaktadır. Evladın bu “şansı” yakalayabilmesi, imtihan konusunda “bilgili” ve “bilinçli” bir ailede doğması ile yakından ilgilidir. Şayet aile bu mevzuda ehliyetsiz kalırsa imdada deneme testleri yetişmektedir. Yarışlarda umut vadeden adaylar birileri tarafından tespit edilip daha ağır yarışlara hazırlanmak üzere seçilip “ödüllendirilmektedir”.
Imtihan odaklı bu hayat akışının yarattığı yeni ekonomiyi, birçok kişinin bu yolla hayatını kazanmasını, hayatın olağan akışında içinde yaşadıkları insan kümesi dışında hususî seçilmiş bir küme içinde mütemadi referans noktaları yükseltilerek motive edilmelerinin kişilerin ne kademe başarılı yahut bahtiyar olmalarına ek sağladığını tartışmak kuşkusuz yararlı olur. Gelgelelim bunu sair bir metnin konusu yapmak gerekir.
Test ve Meşruiyet
Açık uçlu, çoktan seçmeli yahut laflı olsun, test, bir topluluktaki işleri kimlerin yapacağını ve karşılığında ne alacağını belirlemek üzere insanoğlunun bulduğu en akılcı araçların başında gelir. Birinci bakışta “hangi işleri kimler yapacak” sorusuna soyut bir unsur olarak “en layık olan” yahut “durumu en münasebetli olan” yanıtını vermek çok münasiptir ancak totolojik nitelik taşıdığı için içeriği boştur. Totolojik olmayan karşılık “en layık olanın” belirlenmesinde izlenecek somut yolun betimlenmesidir. Farklı durumlardaki kişilerin uzlaşma aradığı bahislerdeki soyutluk seviyesi arttıkça uzlaşmanın arttığı, yani soyutluk seviyesi artıkça uzlaşmanın kolaylaştığı, mevzu somutlaştıkça ihtilafların ve çatışmaların çoğaldığı çok iyi bilinen bir durumdur. Bu yüzden soyut kurallar üzerinde uzlaşmak çok çetin olmaz. Herkes adalet, hakkaniyet, eşitlik sağlanması bahislerinde tam bir mutabakat gösterir. Lakin mevzu somut olarak neyin adalet yahut hakkaniyet olduğuna gelince işler karışmaya başlar. Bu bağlamda mevzumuza dönecek olursak, bir işe yahut duruma en çok layık olanın kim olduğunu belirlemede de insanlık yüzyıllar içinde farklı prosedürler denemiştir. Tarih boyunca, aşağı yukarı bütün topluluklarda, soyluların ve varlıklıların pahalı toplumsal durumlar için daha çok liyakatli görülmesi sık rastlanır bir durumdur. Soylu ve/veya varlıklı olanların toplumsal durumları domine etmesi uzun vakit yaygın toplumsal taban bulmuş, legal görülmüştür. Muhtemelen “koskoca hükümdarın oğlu varken biz kim oluyoruz ki” duygusu, birçok yetenekli kişiyi tehlikeli çatışmalara karışmaktan korumuş, hayatlarını kurtarmıştır. Geçmişin kurallarının görece bilinmeyen olması nedeniyle güç ve statü kavgalarının şimdikinden daha çetin olduğunu söyleyebiliriz. Ama toplumsal durumlar çeşitlenip arttıkça, dağıtılan durumların elverişli biçimde dağıtıldığının geniş kitleler tarafından kabullenilmesi eskisi kadar kolay olmamaktadır. Soyluluk ve servet yanında liyakat da durum dağıtımında üzerinde büyük orantıda uzlaşılan değerli soyut prensiplerden biridir. Fakat içinin nasıl doldurulacağı somuta inildikçe tartışmalı hale gelmektedir.
İnsanlık tarihi göz önüne alındığında, liyakati betimlemede kullanılan görece yeni araçların başında, alınan formel eğitim ya da sahip olunan haber seviyesi gelir. Bildiğini yeni kuşaklara aktarma mealinde eğitim ve tecrübe aktarımı insanlıkla yaşıttır ancak taban müfredatın herkese verildiği kitlesel eğitim çok yakın devirlerin gerçekliğidir. Bu yüzden insanoğlu, metnin icadından sonra da, uzun devir okuma yazma bilmeden, kitaba dayalı bir eğitim almadan yaşamıştır. Okuma yazma bilenler küçük bir azınlık olmuş, herkesin okuyup yazacağı bir eğitim sistemi uzun vakit gereksiz addedilmiş, sistematik haber edinme ve beceri geliştirme, imtiyazlı küçük kümelerle (çoğunlukla da diyaneti özelliği olan) hudutlu kalmıştır. Eğitimin yaygınlaşması, toplumsal durumlara adaylar arasında eğitimle birlikte kazanılan özelliklere bağlı seçim yapılmasını gündeme getirmiş, bunun sonucu olarak da eğitimle kazandırılan haberin ölçülmesi için külliyatlı bir imtihan kültürü ortaya çıkmıştır. Imtihan kültürü ise memleketler arasında farklılık göstermektedir. Birtakım coğrafyalarda merkezi testler daha çok ilgi görürken başkalarında eleme daha alt kademelerde yapılmaktadır.
Kişilerin iş görme kabiliyetlerini ölçmede geliştirilen usuller, büyük orantıda ölçekle bağlantılı olarak meşruiyet kazanmaktadır. İki kardeşten hangisine hangi sorumlulukların verileceğine karar vermek isteyen aile büyükleri, bunun için sairleri tarafından yapılan bir teste pek gereksinim duymaz. Lakin onlarca kişinin taliplisi olduğu bir kamusal iş yahut konum için kıymetlendirme yapacaklar için birebir şey söylenemez. Bu yüzden eğitim kitlesellik kazandıkça daha çok kişi istenen vasıfları elde ettiğini düşündüğü için toplumsal durum seçiminde meşruiyetin sağlanmasında, muteber testler değer kazanmaya başlar.
Her şeyi Ölçelim Derken
Kişilerin iş görme becerilerini toplumsal ve beşeri anamal olmak üzere iki ana kümede toplayabiliriz. Beşeri sermeye haber, beceri ve deneyimi, toplumsal anapara ise iş ve süreçlerde sabır ve sebat göstermeyi, sorumlulukların gereğini tam olarak noktasına getirmeyi, emniyetli ve işbirlikçi olmayı, beşeri anaparanın tam kapasite tasarrufu için gerekli çabanın gösterilmesini söz eder.
Toplumsal konumları herkesi mutlu edecek ve taraflar üzerinde kargaşa ve gerginlik yaratmayacak test dışı bir usulle dağıtmak mümkün yönetici? Yüksek vasıf gerekmediği düşünülen konumlar için kura çekmek görece tutarlı bulunan bir formüldür. Lakin adaylarda aranan vasıflar karmaşıklaştığında kura çekmenin meşruiyet algısı düşmeye başlar.
Yaygın merkezi testlerde umumide beşeri varlığın yalnızca haber boyutu ölçülür. Durumların dağıtılmasında en azından haber stoku bakımından minimum bir seviyenin aranması, o haberin öngörülen durum için ne kadar gerekli olduğundan bağımsız olarak kitleler gözünde bir haklılık münasebeti oluşturur. Bu yüzden içeriğinin ne işe yaradığından bağımsız olarak bireyler kendilerini sıralayan merkezi imtihanlara hazırlanmakta çok sorun görmezler. Aslında bu durum eğitim talimin tüm aşamalarında kısmen gündeme gelir. Müfredatta mekan alan mevzular için “hayatta ne işimize yarayacak” sorgulaması eğitimin ve ona bağlı olarak yapılan imtihanların her aşamasında görülebilir. Birtakım müfredat haberleri geçmiş toplulukların gereksinimlerine nazaran yapılandırıldığı için müfredat ve test içeriğinin değişimi ebediyen arttan gelir. Ülkü olan, yalnızca bir toplumsal konum için gerekli olan beşeri ve toplumsal anapara seviyesinin ölçülmesidir lakin bunun mümkün olmaması halinde, konumla kontağı tam olarak kurulamasa da, kitlelerin çerçevesi tanımlanmış rastgele bir haberin bile ölçülmesine razı olduğu görülür. Zira ölçülen haberin, en azından kişiler arasındaki sıralamada “nesnel” denebilecek bir ölçüt sunduğu düşünülür. Bu yüzden devletimizde de eğitime ve işe girişte eleme ve sıralama imtihanları, gayrı seçme sistemlerine nazaran daha çok meşruiyet tabanı bulmaktadır. Zira en nesnel seçme yollarından biri olan taban koşulları taşıyanlar arasından kura çekmede, bireyin iradesinin hiçbir rolü yokken, testte irade devreye girmekte, odaklanma, çalışma ve disiplin sayesinde bireyler öbürleri ile yarıştıklarını görmektedirler. Durumlar hudut ve talep yüksekse imtihanlar da çetinleşmektedir. Herkesin başardığı test, yarışan bireylere bir imkan sunmadığı için kıt durumlar için yapılan testler gitgide zorlaşmaktadır. Imtihan zorlaşınca birey üzerindeki pres daha da artmaktadır.
Toplumsal ve beşeri varlık tariflerinden anlaşılacağı üzere yetenekli, eğitimli ve deneyimli olmak iyi bir birey, iyi bir vatandaş velev iyi bir insan olmakla tıpkı şey değildir. Yüksek beceri, iyi eğitim ve ehil deneyim gerekli olmakla birlikte; inanç, birlikte çalışma isteği, dayanışma ve şık ahlak olmadan içinde yaşanılan topluluk için bireyin üretim kapasitesini tam olarak gerçekleştirmesi mümkün olmaz. Velev toplumsal kapital ögeleri olmadan gelişmiş beşeri kapital ögeleri bireyi vesair kişiler gözünde yapıcı değil aksine kendisine karşı önlem alınması gereken yıkıcı bir aktöre dönüştürebilir. Bu duruma örnek olarak çağdaş topluluklarda, fakat üstün yetenekli ve iyi eğitimli bireylerce işlenebilen beyaz yakalı kabahatlerin devranla artış göstermesi verilebilir. Bir bireyin içinde yaşadığı toplulukta hürmet görebilmesi için, sahip olduğu yetenekleri, öğrendiği haberleri ve tecrübesini içinde yaşadığı topluluğun aleyhine kullanmayacağını da göstermesi beklenir. Bu, bir arada yaşamanın mecburî gereği olarak görülebilecek nitelikte her bireyde aranan bir toplumsal kapital ögesidir. İş ahlakı zayıf iyi bir mühendisin şirket sırlarını diğerlerine vermek suretiyle çalıştığı şirkete ne devir nasıl zarar verebileceği evvelden bilinemez.
Güçlü toplumsal varlık, bir topluluk içindeki az sayıda kişiyi çok tesirli hale getirebilir. Bunun topluluğun tümü için yararlı olması, bireylerin ortak kıymetlere olan sadakatine bağlıdır. 15 Temmuz kalkışması, ortak kıymetlerden ayrılıp kendine has ve kapalı yapılar kurarak toplumsal kapitalini oluşturan bireylerin, beşeri varlıkları yüksek de olsa nasıl topluluk için hayli zararlı ve yıkıcı birer aktöre dönüşebildiklerini çok açık biçimde göstermiştir.
Bireyin sahip olması beklenen özelliklerinin tavır tarafını temsil eden bu toplumsal varlığın, toplumsal durumların gerekliliklerini konumuna getirmede hayati kıymete sahip olmasına karşın, kalabalık kitlelerin katıldığı merkezi imtihanlarla ölçülmesi pek mümkün değildir. Bu mevzularda test yapmak mümkün olsa bile, çok iyi haber, beceri ve deneyimi olan birisinin bu varlığını muhtaçlık olduğunda gerektiği ölçüde ve gerektiği halde kullanıp kullanmayacağını “önceden” ölçmek hayli zordur, velev imkansızdır. Bir insana bir sorumluluk verildiğinde onu ne seviyede konumuna getirip getiremeyeceğini, diğerlerinin ölçmesi bir yana kendisinin dahi tam olarak bilebilmesi mümkün olmayabilir. Çünkü toplumsal hizmetlerde kimseler gelişir, değişip dönüşebilir; yani taç giyen baş devirle uslanabilir. Bunu öğrenmenin bilinen en kesin yolu, şahısların makul bir müddet denenmesidir. Bu yüzden hizmet riski az, aday sayısı da münasipse birtakım vazifelerin sırayla el değiştirmesi makul bulunmaktadır.
Sonuç olarak, merkezi testlerin beşeri anamalın yalnızca haber boyutuyla hudutlu olması, testlerde beceri ve deneyimin ölçümüne pek mahal verilmemesi, toplumsal sermeyenin ise hiçbir halde dikkate alınmaması, toplumsal konumlara en münasip kimselerin seçilmesinde bu testlerden beklenen olumlu sonucun alınmasını engelleyebilir. Bu tespitten yola çıkarak mevcut testlerin kaldırılmasını savunmak elverişli olur mu? Kişilerin beşeri ve toplumsal varlık seviyelerini tam olarak ölçen araçlar geliştirilinceye kadar hiç olmazsa haberlerini ölçmeye devam etmek daha akıllıca bir yol olarak görünmektedir. Haber ölçümündeki eksiklikler yahut yanlılıkların, test dışı takdir mekanizmalarının mümkün komplikasyonlarından daha az olacağı söylenebilir. Bunu nerden mi biliyoruz? Toplumsal rol ve durum dağılımında öteki kıymetlendirme tekniklerine nazaran daha çok fırsat sunduğu düşünüldüğü için maşeri vicdanda merkezi imtihanlar lehine oluşan yüksek meşruiyetten. Bunun testini, merkezi testlerden şikayette bulunan adaylara bu imtihanlardan tümüyle vazgeçilmesini talep edip etmediklerini sorarak yapabilirsiniz. Muhtemelen size, baştaki anekdota husus kızımız üzere, ya motamot devam edilmesi yahut daha iyi ölçen bir testin yapılması gerektiğinden bahsedeceklerdir.
[Ankara Toplumsal Bilimler Üniversitesi Siyasal Haberler Fakültesi talim üyesi olan Prof. Dr. Ömer Demir ÖSYM eski başkanıdır]
Memurlar
