Danıştay 5. dairesi ihraç edilen bir yargı çalışanının, sürecin iptali istemiyle açtığı davayı karara bağladı ve internet sitesinden yayımladı. Danıştay kararında, davacını beraat etmiş olmasının kâfi olmadığı belirtilmiştir. Mahkeme heyeti, davacının sadakat yükümlülüğünü ihlal ettiği için, ihraç sürecinin iptal istemini reddetmiştir.
Yargı mensubu olarak vazife yapmakta iken 667 sayılı KHK’nin 3/1. unsuru uyarınca FETÖ ile iltisak ve irtibatının olduğu gerekçesiyle meslekte kalmasının uygun olmadığına ve meslekten çıkarılmasına karar verilen davacının, anılan karar ile bu karara karşı yaptığı tekrar inceleme talebinin zımnen reddine ait kararın iptali istemiyle açtığı davada, her ne kadar davacı hakkında silahlı terör örgütüne üyelik hatasından, 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu’nun 223/2-e unsuru uyarınca anılan hatası işlediğinin sabit olmadığı gerekçesiyle beraat kararı verildiği görülmüş ise de davacının terör örgütüne üyelik kabahatinden beraat etmiş olmasının, 667 sayılı KHK uyarınca davacı hakkında FETÖ/PDY ile iltisak ve irtibatının bulunup bulunmadığı tarafından farklı bir kıymetlendirme yapılmasına hukuksal pürüz oluşturmayacağı ve belgede yer alan bilgi ve belgerin kıymetlendirilmesi sonucunda davacının FETÖ ile irtibat ve iltisakının olduğu ve bu nedenle demokratik anayasal sisteme sadakat yükümlülüğünü ihlal ettiği gerekçesiyle davacının meslekte kalmasının uygun olmadığına ve meslekten çıkarılmasına yönelik HSK Genel Şurası kararının iptali istemi tarafından davanın reddine, bu karara karşı yaptığı yine inceleme talebinin zımnen reddine ait süreci tarafından ise davanın kısmen incelenmeksizin reddine ait Danıştay 5. Dairesinin 12/03/2020 tarih ve E:2016/53272, K:2020/1930 sayılı kararı.
T.C.
DANIŞTAY BEŞİNCİ DAİRE
Temel No :2016/53272
Karar No : 2020/1930
DAVACI______________________ : R.B
DAVALI______________________ : Yargıçlar ve Savcılar Heyeti / ANKARA
VEKİLİ_______________________ : Av.
DAVANIN KONUSU____________ : Davacının, 667 sayılı Fevkalâde Hal Kapsamında Alınan Önlemlere Ait Kanun Kararında Kararname’nin 3/1. hususu uyarınca FETÖ ile iltisak ve irtibatının olduğu gerekçesiyle meslekte kalmasının uygun olmadığına ve meslekten çıkarılmasına ait Yargıçlar ve Savcılar Şurası Genel Şurasının 24/08/2016 tarih ve 2016/426 sayılı kararı ile bu karara yönelik yine inceleme talebinin zımnen reddine ait kararın iptali istenilmektedir.
DAVACININ SAVLARI______ : Davacı tarafından, dava konusu kararların, Anayasa ve 2802 sayılı Yargıçlar ve Savcılar Kanunu’na alışılmamış olarak, adaba ait kararlara riayet edilmeksizin bir disiplin soruşturması yapılmadan, savunma hakkı tanınmadan, ferdileştirme yapılmadan tesis edildiği, şahsına somut bir isnatta bulunulmadığı, FETÖ/PDY örgütü ile rastgele bir irtibat ve iltisakının olmadığı, adil yargılanma hakkının, masumiyet karinesinin, cezaların kişiselliği prensibinin, gerekçeli karar hakkının, lekelenmeme hakkının ve tesirli müracaat yolu hakkının ihlal edildiği, 667 sayılı Kanun Kararında Kararname’nin 3. unsurunun Anayasa’ya ve AİHS’e karşıt olduğu ileri sürülerek dava konusu kararların hukuka karşıt olduğu sav edilmiştir.
DAVALININ SAVUNMASI : Dava dilekçesinin yönteme terslikler tarafından incelenerek tespit edilmesi halinde davanın öncelikle yordam tarafından reddi gerektiği, öte yandan dava konusu kararların hedefinin Türk yargı sistemini büsbütün ele geçirmeyi hedefleyen ve bu gaye doğrultusunda hareket eden yasa dışı bir yapının bu gayeye ulaşmasının önlenmesi ile Türk yargısının bağımsızlığının ve tarafsızlığının korunması olduğu ve yargı mensuplarına olağan devirde uygulanan 2802 sayılı Yargıçlar ve Savcılar Kanunu ve 6087 sayılı Yargıçlar ve Savcılar Yüksek Konseyi Kanununun ilgili kararlarına değil Anayasa’nın 120. ve 121. unsurları ile 2935 sayılı Harikulâde Hal Kanunu çerçevesinde yürürlüğe konulan 667 sayılı İnanılmaz Hal Kanun Kararında Kararnamesi’ne dayanılarak tesis edildiği, disiplin cezası niteliğinde olmayıp “göreve son” kurumunun bir örneği olduğu, bu formda misyona son verme halinde mecburî olmamasına karşın ilgililere savunma haklarını kullanabilmeleri için 6087 sayılı Kanun’un 33. hususu uyarınca yine inceleme müracaatında bulunma imkanı tanındığı, davacı hakkında tesis edilen kararlar ile ilgili olarak kişiselleştirmenin yapıldığı, dava konusu kararların hukuka ve mevzuata uygun olduğu ileri sürülerek davanın reddi gerektiği savunulmuştur.
DANIŞTAY TETKİK HAKİMİ_________ FİKRİ: Davanın reddi gerektiği düşünülmektedir.
DANIŞTAY SAVCISI_______________ FİKRİ: Dava; davacının 667 sayılı Harikulâde
Hal Kapsamında Alınan Önlemlere Ait Kanun Kararında Kararname’nin 3/1. unsuru uyarınca meslekte kalmasının uygun olmadığına ve meslekten çıkarılmasına ait Yargıçlar ve Savcılar Heyeti Genel Şurasının 24/08/2016 tarih ve 2016/426 sayılı kararının ve bu kararın yine incelenmesi talebiyle yapılan müracaatın zımnen reddine ait sürecin istemiyle açılmıştır.
Metoda ait tezler yerinde görülmeyerek işin temeline geçildi.
Anayasanın 138. hususunda, “Hakimler, vazifelerinde bağımsızdırlar;
Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine nazaran karar verirler. Hiçbir organ, makam, merci yahut kişi, yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve yargıçlara buyruk ve talimat veremez; genelge gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz.”, 139.
unsurunda, “Hakimler ve savcılar azlolunamaz………….. Meslekten çıkarılmayı gerektiren bir
kabahatten ötürü karar giymiş olanlar, vazifesini sıhhat bakımından yerine getiremeyeceği kesin olarak anlaşılanlar yahut meslekte kalmalarının uygun olmadığına karar verilenler hakkında kanundaki istisnalar gizlidir.”, 140. hususunun üçüncü fıkrasında, “Hakim ve savcıların nitelikleri, atanmaları, hakları ve ödevleri, aylık ve ödenekleri, meslekte ilerlemeleri, vazifelerinin ve misyon yerlerinin süreksiz yahut daima olarak değiştirilmesi, haklarında disiplin kovuşturması açılması ve disiplin cezası verilmesi, vazifeleriyle ilgili yahut vazifeleri sırasında işledikleri kabahatlerinden ötürü soruşturma yapılması ve yargılanmalarına karar verilmesi, meslekten çıkarmayı gerektiren suçluluk yahut yetersizlik halleri ve meslek içi eğitimleri ile öteki özlük işleri mahkemelerin bağımsızlığı ve hakimlik teminatı temellerine nazaran kanunla düzenlenir.”, Yargıçlar ve Savcılar Heyeti başlıklı 159. hususunun 8. fıkrasında, “Kurul, … meslekte kalmaları uygun görülmeyenler hakkında karar verme, disiplin cezası verme, misyondan uzaklaştırma süreçlerini yapar; Adalet Bakanlığının, bir mahkemenin kaldırılması yahut yargı etrafının değiştirilmesi konusundaki tekliflerini karara bağlar; ayrıyeten, Anayasa ve kanunlarla verilen başka vazifeleri yerine getirir.”, bu hususun 10. fıkrasında ise, “Kurulun meslekten çıkarma cezasına ait olanlar dışındaki kararlarına karşı yargı mercilerine başvurulamaz.” kararlarına yer verilmiştir.
2802 sayılı Yargıçlar ve Savcılar Kanunu’nun “Hakimlik ve savcılık misyonlarının sona ermesi” başlıklı 53. hususunda, ” Hakim ve savcıların: a) Bu Kanun kararlarına nazaran meslekten çıkarılmaları yahut meslekte kalmalarının uygun olmadığına karar verilmesi, b) Haklarında soruşturma ve kovuşturma bulunması halleri hariç olmak üzere, mesleğe alınma şartlarından rastgele birini taşımadıklarının sonradan anlaşılması, c) Vazifedeyken, 8 inci hususun (a), (d) ve (g) bentlerinde yazılı niteliklerden rastgele birini kaybetmeleri, d) Meslekten çekilmeleri yahut çekilmiş sayılmaları, e) İstek, yaş haddi yahut malullük nedenlerinden biriyle emekliye ayrılmaları, f) Vefatları, hallerinde vazifeleri sona erer.” kararı yer almıştır.
6087 sayılı Yargıçlar ve Savcılar Konseyi Kanunu’nun “Kurulun görevleri” başlıklı 4. unsurunun; hakim ve savcılarla ilgili olarak (b) fıkrasının 6. bendinde, meslekte kalmaları uygun görülmeyenler hakkında karar verme, 7. bendinde, disiplin cezası verme, 8. bendinde de misyondan uzaklaştırma süreçlerini yapmak Şuranın vazifeleri ortasında sayılmış, “Genel Heyetin Oluşumu ve Görevleri” başlıklı 7. hususunun 2. fıkranın (ı) bendinde de, 4. unsurun anılan bentlerindeki düzenlemelere Genel Şuranın misyonları ortasında yer verilmiş, 33. hususunda ise, Genel Konseyin yahut dairelerin, meslekten çıkarma cezasına ait mutlaklaşmış kararlarına karşı yargı mercilerine başvurulabileceği, öbür kararlarının yargı kontrolü dışında olduğu, meslekten çıkarma kararlarına karşı açılan iptal davalarının birinci derece mahkemesi olarak Danıştay’da görüleceği karara bağlanmıştır.
15.7.2016 günü başlatılan darbe teşebbüsü üzerine; kamu sistemi ve güvenliği açısından Anayasa’nın 120. hususu ve 2935 sayılı İnanılmaz Hal Kanunu çerçevesinde; Ulusal Güvenlik Şurasının Hükümete inanılmaz hal ilan edilmesi tarafındaki 20.7.2016 tarihli ve 498 sayılı tavsiye kararı üzerine, toplanan Bakanlar Heyeti’nce ülke genelinde fevkalâde hal ilan edilmesine karar verilmiş, bu karar Türkiye Büyük Millet Meclisinde onaylanarak 21.7.2016 tarihli ve 29777 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
Davaya mevzu Yargıçlar ve Savcılar Konseyi Genel Konseyi kararlarıyla, ilgililerin mesleğe kabulleri ile başlayan, eğitim merkezi ve Türkiye Adalet Akademisindeki faaliyetleri, hizmet içi eğitim ve yabancı lisan eğitimlerine iştiraklerine, yurtdışına gönderilmelerine, özel yetkili savcılıklara yahut mahkemelere veya idari vazifelere atanmalarına ait bilgiler ile bu görevlendirmelerde ve tekrar bir silah olarak kullanılan özel yetkili mahkemelere hakim yahut unvanlı olarak, Teftiş Şurası Başkanlığına, lider, lider yardımcısı yahut müfettiş olarak, idari kurumlara tetkik hakimi, daire lideri yahut yardımcısı, genel müdür yahut yardımcısı v.s. formunda yapılan atamalarda dikkate alınan kriterler, özlük evraklarındaki bilgi ve dokümanlar, toplumsal medya hesaplarındaki paylaşımları, ilgililer hakkında Yargıçlar ve Savcılar Yüksek Şurasına intikal eden şikayet, ihbar, inceleme ve soruşturma belgeleri ile bu belgeler hakkında verilen kararlar, mahallinde yapılan araştırmalar, FETÖ/PDY terör örgütü ile ilintili evraklarda misyon alan hakim ve Cumhuriyet savcılarının bu belgelerde yapmış oldukları süreçler ve verdikleri kararlar, örgüt mensuplarının haberleşme için kullandıkları şifreli programlarda yer alan kayıtlar, Yargıçlar ve Savcılar Yüksek Şurasının FETÖ/PDY mensubu oldukları Emniyet Genel Müdürlüğü terörle uğraş ünitelerince düzenlenen raporlarla sabit olan örgüt üyeleri hakkında tayin ettiği disiplin cezaları ve muhalefet şerhleri, toplumsal etraf bilgileri, Ankara Cumhuriyet Başsavcılığından temin edilen bilgi ile dokümanlar, ilgililer hakkında Ankara Cumhuriyet Başsavcılığınca başlatılan soruşturmanın niteliği ve isnat edilen suçlamalar ile gözaltı ve tutuklama kararları, soruşturma kapsamında sözlerine başvurulan hakim ve Cumhuriyet savcılarının tabir ve sorgu tutanakları, itirafçıların beyanları birlikte dikkate alınarak, ekli listede yer alan hakim ve Cumhuriyet savcılarının 667 sayılı KHK’nın 3 üncü unsurunun (1) numaralı fıkrası kapsamında FETÖ/PDY örgütü ile iltisak ve irtibatlarının olduğu sabit görüldüğünden, ismi geçenlerin, 667 sayılı Fevkalâde Hal Kapsamında Alınan Önlemlere Ait Kanun Kararında Kararnamenin 3 üncü hususu uyarınca meslekte kalmalarının uygun olmadığına ve başka farklı olmak üzere meslekten çıkarılmalarına karar verilmiştir.
667 sayılı Kanun Kararında Kararnamenin 3. unsurunda, yargı mensuplarının meslekten çıkarılmasının münasebeti olarak, Anayasa’ya, kanunlara ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine nazaran karar vermekle yükümlü olan yargı mensuplarının bağımsızlık ve tarafsızlık unsurlarıyla hiçbir biçimde bağdaşmayacak yapılanmaların içine girmeleri ile örgüt hiyerarşisi içerisinde ve ideolojik bağlılıkla hareket etmelerinin, Anayasal bir hak olan adil yargılanma hakkının önündeki en büyük mani olduğu ve nihayetinde yargıya olan itimada ziyan verdiği söz edilmiştir.
6749 sayılı Kanun ve 667 sayılı Kanun Kararında Kararname’nin “Yargı mensupları ile bu meslekten sayılanlara ait tedbirler” başlıklı 3 üncü unsurunun birinci fıkrasında, genel olarak “terör örgütlerine” yahut “Milli Güvenlik Kurulunca devletin ulusal güvenliğine karşı faaliyette bulunduğuna karar verilen yapı, oluşum yahut gruplar”dan kelam edilmekle birlikte, 667 sayılı KHK’nın genel münasebeti ile unsur münasebetinde “FETÖ/PDY” hususta sayılan “terör örgütü, yapı, oluşum yahut gruplar” ortasında belirtilmiş ve anılan unsura nazaran meslekten çıkarma önleminin uygulanabilmesi için sözkonusu bağın yapıya, oluşuma yahut kümeye üyelik yahut mensubiyet halinde olması zarurî olmayıp irtibat ya da iltisak formunda olması da kâfi görülmüştür.
Ceza yargılamasında karara temel alınacak delillerin kesin ve kuşkuya mahal bırakmayacak kuvvette olması gerekir. Fakat disiplin cezalarında her türlü done pahalıdır ve kanaat oluşumu için ehemmiyet arzeder.
Yargıç ve savcıların kararlarının normatif kurallara ve hukuka uygun olması, münasebetlerinin hukuk alemini tatmin etmesi kuşkusuz çok kıymetlidir. Fakat bir o kadar kıymetli konu da bir bütün olarak yargı topluluğunun bilhassa de yargı mensuplarının kamuoyunda bıraktıkları intibadır. Toplumda adalete inanç ve inancın artmasında meslek mensuplarının isabetli kararlarının yanında vakur ve tarafsız duruşlarının katkısı yadsınamaz bir realitedir.
Anayasaya, kanunlara ve hukuka uygun olarak vicdanı kanaatlerine nazaran karar vermekle yükümlü olan yargı mensuplarının, bağımsızlık ve tarafsızlık prensipleriyle hiçbir biçimde bağdaşmayacak yapılanmaların içine girerek örgüt hiyerarşisi altında ideolojik bağlılıkla hareket etmelerinin, Anayasal bir hak olan adil yargılanma hakkının önündeki en büyük mani olduğu ve nihayetinde yargıya olan itimada ziyan verdiği kuşkusuzdur.
Belgenin içeriğinden ve davalı idarece sunulan evrakların incelenmesinden, tanık/şüpheli tabirleri ile davacıya ait tespitler dikkate alındığında davacının FETÖ/PDY örgütü ile iltisak ve irtibatının olduğu sonucuna varılmıştır.
Bu durumda, davacı hakkında tesis edilen süreçlerde hukuka terslik bulunmamaktadır.
Açıklanan nedenlerle, davanın reddi gerektiği düşünülmektedir.
TÜRK MİLLETİ İSMİNE
Karar veren Danıştay Beşinci Dairesince Tetkik Yargıcının açıklamaları dinlendikten ve belgedeki bilgi ve evraklar incelendikten sonra davalı yönetimin metoda ait itirazları yerinde görülmeyerek işin gereği görüşüldü:
A) MADDİ OLAY VE TÜREL SÜREÇ
1) Genel Olarak
Türkiye’de 15 Temmuz 2016 gecesi, kendilerini “Yurtta Sulh Konseyi” olarak isimlendiren bir küme Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) mensubu tarafından, demokratik biçimde halk tarafından vazifeye getirilen Türkiye Büyük Millet Meclisini (TBMM), Türkiye Cumhuriyeti Hükümetini ve Cumhurbaşkanı’nı devirmek ve anayasal nizamı ortadan kaldırmak emeliyle darbe teşebbüsünde bulunulmuş, bu teşebbüs Türk Milleti tarafından akamete uğratılmıştır.
Anayasa’nın olay tarihinde yürürlükte bulunan 118. hususunun üçüncü fıkrası uyarınca Ulusal Güvenlik Heyeti (MGK) tarafından 20/07/2016 tarihli toplantıda yapılan değerlendirmede, darbe teşebbüsünün TSK içindeki Fetullahçı Terör Örgütü (FETÖ) mensupları tarafından başlatıldığı, bu örgütün kuruluş basamağından itibaren tesiri altına aldığı eğitim kuruluşları, sivil toplum kuruluşları, medya kuruluşları, ticari kuruluşlar ve kamu vazifelileri aracılığıyla Milleti ve Devleti denetim altında tutmayı amaçladığı belirtilmiştir.
MGK’nın anılan toplantısında “demokrasinin, hukuk devleti prensibinin, vatandaşların hak ve özgürlüklerinin korunmasına yönelik önlemlerin aktif bir formda uygulanabilmesi amacıyla” Hükümete inanılmaz hal ilan edilmesi tavsiyesinde bulunulması hususu kararlaştırılmıştır. Cumhurbaşkanı başkanlığında toplanan Bakanlar Heyeti 20/07/2016 tarihinde, ülke genelinde 21/07/2016 Perşembe günü saat 01.00’den itibaren geçerli olmak üzere doksan gün mühletle inanılmaz hal ilan edilmesine karar vermiştir. Anılan karar 21/07/2016 tarih ve 29777 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiş ve tıpkı gün TBMM tarafından onaylanmıştır. Fevkalâde hal, daha sonrasında üçer aylık periyotlar halinde Cumhurbaşkanı başkanlığında toplanan Bakanlar Şurası tarafından uzatılmış ve 18/07/2018 tarihinde kaldırılmıştır.
23/07/2016 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti tarafından Avrupa Kurulu Genel Sekreterliği ve Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliğine, Türkiye’de 21/07/2016 tarihinde harikulâde halin yürürlüğe girmesiyle birlikte başlayan süreçte, Avrupa İnsan Hakları Kontratı (AİHS)’nin 15. unsurunda görüldüğü biçimiyle Sözleşme’den doğan yükümlülükler bağlamında daha az teminat sağlanabileceği belirtilerek derogasyon bildiriminde bulunulmuştur.
23/07/2016 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 667 sayılı Harika Hal Kapsamında Alınan Önlemlere Ait Kanun Kararında Kararname’nin (667 sayılı KHK) 3/1. unsuru ile yargı mensupları ve bu meslekten sayılanlardan terör örgütlerine yahut Devletin ulusal güvenliğine karşı faaliyette bulunduğuna MGK tarafından karar verilen yapı, oluşum yahut kümelere üyeliği, mensubiyeti yahut iltisakı veya bunlarla irtibatı olduğu değerlendirilenlerin meslekten yahut kamu vazifesinden çıkarılmalarına karar verileceği düzenlenmiştir. Anılan KHK, 18/10/2016 tarihli ve 6749 sayılı Kanun’la değiştirilerek kabul edilmiş, bu Kanun ise 29/10/2016 tarih ve 29872 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
23/01/2017 tarih ve 29957 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 685 sayılı Harika Hal Süreçleri İnceleme Komitesi Kurulması Hakkında Kanun Kararında Kararname (685 sayılı KHK) ile 667 sayılı KHK’nın ilgili hususu uyarınca meslekte kalmalarının uygun olmadığına ve meslekten çıkarılmalarına karar verilen hakim ve savcıların, kararın katılaşmasından itibaren altmış gün içinde birinci derece mahkemesi olarak Danıştayda dava açabilecekleri düzenlenmiştir. 685 sayılı KHK, 01/02/2018 tarihli ve 7075 sayılı Kanun’la değiştirilerek kabul edilmiş, anılan Kanun 08/03/2018 tarih ve 30354 sayılı (mükerrer) Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
Gerçekten, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), Kadriye Çatal/Türkiye (B. No: 2873/17, 07/03/2017) kararında, haklarında meslekte kalmasının uygun olmadığına ve meslekten çıkarılmasına karar verilen yargı mensupları için direkt Danıştayda iptal davası açma imkanının tanındığını belirterek Kadriye Çatal tarafından yapılan başvuruyu iç hukuk yollarının tüketilmemiş olduğu gerekçesiyle kabul edilemez bulmuştur.
2) Davacıya Ait Süreç
24/08/2016 tarih ve 2016/426 sayılı Yargıçlar ve Savcılar Heyeti Genel Şurası kararıyla yargı mensubu olarak vazife yapmakta olan davacının meslekte kalmasının uygun olmadığına ve meslekten çıkarılmasına karar verilmiştir. Bu karara karşı yapılan yine inceleme talebi anılan Şura tarafından 29/11/2016 tarih ve 2016/434 sayılı kararla reddedilmiştir.
Davacı tarafından meslekte kalmasının uygun olmadığına ve meslekten çıkarılmasına ait karar ile bu karara karşı yapılan yine inceleme talebinin davalı idarece 60 gün içerisinde yanıt verilmemesine ait kararın iptali talebiyle bakılmakta olan dava açılmıştır.
Öte yandan, İstanbul … Ağır Ceza Mahkemesinin … tarih ve E:…, K:… sayılı kararı ile davacı hakkında silahlı terör örgütüne üyelik hatasından, 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu’nun (CMK) 223/2-e unsuru uyarınca anılan hatası işlediğinin sabit olmadığı (delil yetersizliği) gerekçesiyle beraatine karar verilmiş, İstanbul Bölge Adliye Mahkemesi … Ceza Dairesinin … tarih ve E:…, K:… sayılı kararı ile bu karara karşı yapılan istinaf başvurusu da reddedilmiştir. Dairemizin karar verdiği tarih prestijiyle UYAP ortamında yapılan inceleme sonucu anılan beraat kararının katılaşmadığı anlaşılmıştır.
B) İLGİLİ MEVZUAT
1) Anayasa
Anayasa’nın Başlangıç kısmında, Millet iradesinin mutlak üstünlüğü, egemenliğin kayıtsız kuralsız Türk Milletine ilişkin olduğu ve bunu Millet ismine kullanmaya yetkili kılınan hiçbir kişi ve kuruluşun, bu Anayasa’da gösterilen hürriyetçi demokrasi ve bunun icaplarıyla belirlenmiş hukuk sistemi dışına çıkamayacağı belirtilmiş ve 176. hususunda de Anayasa’nın dayandığı temel görüş ve unsurları belirten başlangıç kısmının, Anayasa metnine dahil olduğu kuralı getirilmiştir.
Anayasa’nın 5. unsuru: “Devletin temel hedef ve misyonları, Türk Milletinin bağımsızlığını ve bütünlüğünü, ülkenin bölünmezliğini, Cumhuriyeti ve demokrasiyi korumak, şahısların ve toplumun refah, huzur ve memnunluğunu sağlamak; kişinin temel hak ve hürriyetlerini, toplumsal hukuk devleti ve adalet prensipleriyle bağdaşmayacak surette sınırlayan siyasal, ekonomik ve toplumsal manileri kaldırmaya, insanın maddi ve manevi varlığının gelişmesi için gerekli koşulları hazırlamaya çalışmaktır.”
Anayasa’nın 6. hususu: “Egemenlik, kayıtsız kuralsız Milletindir.
Türk Milleti, egemenliğini, Anayasanın koyduğu asıllara nazaran, yetkili organları eliyle kullanır.
Egemenliğin kullanılması, hiçbir surette hiçbir bireye, zümreye yahut sınıfa bırakılamaz. Hiçbir kimse yahut organ kaynağını Anayasadan almayan bir Devlet yetkisi kullanamaz.”
Anayasa’nın 9. unsuru: “Yargı yetkisi, Türk Milleti ismine bağımsız ve tarafsız mahkemelerce kullanılır.”
Anayasa’nın 13. hususu: “Temel hak ve hürriyetler, özlerine dokunulmaksızın sırf Anayasanın ilgili unsurlarında belirtilen sebeplere bağlı olarak ve lakin kanunla sınırlanabilir. Bu sınırlamalar, Anayasanın kelamına ve ruhuna, demokratik toplum sisteminin ve laik Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük unsuruna muhalif olamaz.”
Anasaya’nın 14. hususu: “Anayasada yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri, Devletin ülkesi ve milletiyle ayrılamaz bütünlüğünü bozmayı ve insan haklarına dayanan demokratik ve laik Cumhuriyeti ortadan kaldırmayı amaçlayan faaliyetler biçiminde kullanılamaz.
Anayasa kararlarından hiçbiri, Devlete yahut şahıslara, Anayasayla tanınan temel hak ve hürriyetlerin yok edilmesini yahut Anayasada belirtilenden daha geniş biçimde sonlandırılmasını amaçlayan bir faaliyette bulunmayı mümkün kılacak biçimde yorumlanamaz…”
Anayasa’nın dava konusu kararların tesis edildiği tarihte yürürlükte olan haliyle 15. hususu: “Savaş, seferberlik, sıkıyönetim yahut fevkalâde hallerde, milletlerarası hukuktan doğan yükümlülükler ihlal edilmemek kaydıyla, durumun gerektirdiği ölçüde temel hak ve hürriyetlerin kullanılması kısmen yahut büsbütün durdurulabilir yahut bunlar için Anayasada öngörülen teminatlara karşıt önlemler alınabilir.
Birinci fıkrada belirlenen durumlarda da, savaş hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen vefatlar dışında, kişinin yaşama hakkına, maddi ve manevi varlığının bütünlüğüne dokunulamaz; kimse din, vicdan, niyet ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan ötürü suçlanamaz; hata ve cezalar geçmişe yürütülemez; suçluluğu mahkeme kararı ile saptanıncaya kadar kimse hatalı sayılamaz.”
Anayasa’nın 20. unsurunun birinci fıkrası: “Herkes, özel hayatına ve aile hayatına hürmet gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. Özel hayatın ve aile hayatının saklılığına dokunulamaz.”
Anayasa’nın 36. unsuru: “Herkes, yasal vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı yahut davalı olarak sav ve savunma ile adil yargılanma hakkına sahiptir.
Hiçbir mahkeme, misyon ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaçınamaz.”
Anayasa’nın 138. hususunun birinci fıkrası: “Hakimler, vazifelerinde bağımsızdırlar; Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine nazaran karar verirler.”
Anayasa’nın 139. hususu: “Hakimler ve savcılar azlolunamaz, kendileri istemedikçe Anayasada gösterilen yaştan evvel emekliye ayrılamaz; bir mahkemenin yahut takımın kaldırılması sebebiyle de olsa, aylık, ödenek ve öteki özlük haklarından mahrum kılınamaz.
Meslekten çıkarılmayı gerektiren bir kabahatten ötürü karar giymiş olanlar, vazifesini sıhhat bakımından yerine getiremeyeceği kesin olarak anlaşılanlar yahut meslekte kalmalarının uygun olmadığına karar verilenler hakkında kanundaki istisnalar gizlidir.”
Anayasa’nın 140. unsurunun ikinci fıkrası: “Hakimler, mahkemelerin bağımsızlığı ve hakimlik teminatı asıllarına nazaran vazife ifa ederler.”
Anayasa’nın 159. hususunun birinci fıkrası: “Hakimler ve Savcılar Şurası, mahkemelerin bağımsızlığı ve hakimlik teminatı asıllarına nazaran kurulur ve misyon yapar.”
Birebir hususun sekizinci fıkrası: “Kurul, isimli ve idari yargı hakim ve savcılarını mesleğe kabul etme, atama ve nakletme, süreksiz yetki verme, yükselme ve birinci sınıfa ayırma, takım dağıtma, meslekte kalmaları uygun görülmeyenler hakkında karar verme, disiplin cezası verme, misyondan uzaklaştırma süreçlerini yapar…”
2) AİHS
AİHS’in 6. hususunun birinci fıkrası: “Herkes davasının, uygar hak ve yükümlülükleriyle ilgili uyuşmazlıklar ya da cezai alanda kendisine yöneltilen suçlamaların aslı konusunda karar verecek olan, maddeyle kurulmuş, bağımsız ve tarafsız bir mahkeme tarafından, kamuya açık olarak ve makul bir müddet içinde görülmesini isteme hakkına sahiptir. Karar aleni olarak verilir. Fakat, demokratik bir toplum içinde ahlak, kamu sistemi yahut ulusal güvenlik faydasına, küçüklerin çıkarları yahut bir davaya taraf olanların özel hayatlarının saklılığı gerektirdiğinde yahut, aleniyetin adil yargılamaya ziyan verebileceği kimi özel durumlarda ve mahkemece bunun kaçınılmaz olarak değerlendirildiği ölçüde, duruşma salonu tüm dava müddetince yahut kısmen basına ve dinleyicilere kapatılabilir.”
AİHS’in 8. unsuru: “Herkes özel ve aile hayatına, konutuna ve yazışmasına hürmet gösterilmesi hakkına sahiptir.
Bu hakkın kullanılmasına bir kamu makamının müdahalesi, lakin müdahalenin kanunla öngörülmüş ve demokratik bir toplumda ulusal güvenlik, kamu güvenliği, ülkenin ekonomik refahı, tertibin korunması, hata işlenmesinin önlenmesi, sıhhatin yahut ahlakın yahut diğerlerinin hak ve özgürlüklerinin korunması için gerekli bir önlem olması durumunda kelam konusu olabilir.”
AİHS’in 15. unsuru: “Savaş yahut ulusun varlığını tehdit eden diğer bir genel tehlike halinde her Yüksek Kontratçı Taraf, durumun muhakkak gerektirdiği ölçüde ve milletlerarası hukuktan doğan diğer yükümlülüklere aksi düşmemek şartıyla, bu Sözleşme’de öngörülen yükümlülüklere karşıt önlemler alabilir.
Üstteki karar, yasal savaş fiilleri sonucunda meydana gelen vefat hali dışında 2. unsura, 3. ve 4. unsurlar (fıkra 1) ile 7. unsura ters önlemlere cevaz vermez.
Karşıt önlemler alma hakkını kullanan her Yüksek Kontratçı Taraf, alınan önlemler ve bunları gerektiren nedenler hakkında Avrupa Kurulu Genel Sekreteri’ne tam bilgi verir. Bu Yüksek Kontratçı Taraf, kelamı geçen önlemlerin yürürlükten kalktığı ve Kontrat kararlarının tekrar büsbütün geçerli olduğu tarihi de Avrupa Kurulu Genel Sekreteri’ne bildirir.”
3) Kanun
667 sayılı KHK’nın değiştirilerek kabul edilmesine dair 6749 sayılı Kanun’un 3. hususunun birinci fıkrası: “Terör örgütlerine yahut Ulusal Güvenlik Kurulunca Devletin ulusal güvenliğine karşı faaliyette bulunduğuna karar verilen yapı, oluşum yahut kümelere üyeliği, mensubiyeti yahut iltisakı veya bunlarla irtibatı olduğu bedellendirilen …hakim ve savcılar hakkında yargıçlar ve savcılar yüksek heyeti genel kurulunca meslekte kalmalarının uygun olmadığına ve meslekten çıkarılmalarına karar verilir. Bu kararlar, Resmi Gazete’de yayımlanır ve yayımı tarihinde ilgililere bildiri edilmiş sayılır. Meslekten çıkarma kararlarına karşı ilgili kanunlarda yer alan kararlar uyarınca itiraz edilmesi yahut tekrar inceleme talebinde bulunulması üzerine verilen kararlar da Resmi Gazete’de yayımlanır ve yayımı tarihinde ilgililere bildiri edilmiş sayılır. Misyondan uzaklaştırılanlar yahut misyonlarına son verilenlerin silah ruhsatları ve pasaportları iptal edilir ve bu bireyler oturdukları kamu konutlarından yahut vakıf lojmanlarından on beş gün içinde tahliye edilir.”
Üçüncü fıkrası: “Birinci fıkra uyarınca misyonuna son verilenler hakkında da 4 üncü hususun ikinci fıkrası kararları uygulanır.”
Birebir Kanun’un 4. unsurunun ikinci fıkrası: “Birinci fıkra uyarınca vazifesine son verilenler bir daha kamu hizmetinde istihdam edilemez, direkt yahut dolaylı olarak görevlendirilemezler; misyonundan çıkarılanların uhdelerinde bulunan her türlü mütevelli heyet, heyet, komite, idare konseyi, kontrol heyeti, tasfiye heyeti üyeliği ve sair misyonları de sona ermiş sayılır. Bu fıkrada sayılan misyonları yürütmekle birlikte kamu vazifelisi sıfatını taşımayanlar hakkında da bu fıkra kararları uygulanır…”
4) Etik Unsurlar
Yargıçlar ve savcılar Anayasa ve kanunlarla kendilerine verilen misyon ve yetkileri, yazılı olsun ya da olmasın üniversal manada hakim ve savcıları bağladığı konusunda kuşku bulunmayan etik kurallara tabi olarak yerine getirmelidirler.
Yargıçlar ve Savcılar Yüksek Şurasının 27/06/2006 tarih ve 315 sayılı kararı ile benimsenmesine karar verilmiş ve Adalet Bakanlığı İşçi Genel Müdürlüğünce tüm hakim ve savcılara genelge olarak duyurulmuş olan “Bangalor Yargı Etiği İlkeleri”nde bağımsızlık, tarafsızlık, doğruluk, dürüstlük, eşitlik, ehliyet ve liyakat korunan pahalar olarak sayılmıştır. Yeniden Yargıçlar ve Savcılar Yüksek Heyetinin 10/10/2006 tarih ve 424 sayılı kararı ile benimsenmesine karar verilerek Adalet Bakanlığı İşçi Genel Müdürlüğü tarafından tüm hakim ve savcılara duyurulan Savcılar İçin Etik ve Davranış Biçimlerine Ait Avrupa Asılları “Budapeşte İlkeleri” de Bangalor Unsurları ile misal unsurları içermektedir.
Bangalor Yargı Etiği Prensiplerinde hakimin; rastgele bir yerden rastgele bir sebeple direkt ya da dolaylı olarak gelebilecek her türlü dış tesir, rüşvet, baskı, tehdit ve müdahaleden uzak formda, olaylara ait kendi değerlendirmesine dayanarak ve hukuka dair kendi vicdani anlayışı ile uygun biçimde yargı fonksiyonunu bağımsız olarak yerine getirmesi; mahkeme içerisinde ve dışında, halkın, hukukçuların ve dava taraflarının yargı ve hakim tarafsızlığına duyduğu inancı koruyacak ve artıracak davranışlar içerisinde olması; daima kamu nezaretinin öznesi durumunda olan hakimin, sıradan bir vatandaşın ağır olarak nitelendirebileceği şahsî sınırlamaları kabul etmek durumunda olduğu ve bunu özgürce ve kendi iradesiyle yapması, bilhassa yargı görevinin onuruyla uyumlu bir stilde davranması; öbür vatandaşlar üzere söz, inanç, dernek kurma ve toplanma özgürlüğüne sahip olduğu fakat bu hakların kullanılmasında, yargı mesleğinin onurunu, yargının bağımsızlığını ve tarafsızlığını koruyacak formda davranması gerektiği konuları belirtilmiştir.
C) İNCELEME VE MÜNASEBET
DAVA KONUSU 24/08/2016 TARİH VE 2016/426 SAYILI KARARA YÖNELİK İPTAL İSTEMİ İSTİKAMETİNDEN:
1) Yargılamada İzlenen Metot ve Süreç
AİHS’in 15. unsurunda; savaş yahut ulusun varlığını tehdit eden bir genel tehlike halinde devletlerin, durumun gerektirdiği ölçüde ve memleketler arası hukuktan doğan öteki yükümlülüklere aykırı düşmemek şartıyla AİHS’te öngörülen yükümlülüklere karşıt önlemler alabileceği belirtilmiştir.
Yargıçlar ve Savcılar Şurası Genel Konseyi tarafından yargı mensuplarının meslekte kalmasının uygun olmadığına ve meslekten çıkarılmasına ait kararlar tesis edilirken ilgililere haklarındaki tespitler bildirilmek suretiyle karşı beyanda bulunma imkanı tanınmamış ise de AİHS’in 15. hususu kararı uyarınca ulusun varlığını tehdit eden genel bir tehlikeye karşı çabuk biçimde önlem almak zaruriliği çerçevesinde durumun gerektirdiği ölçüde kabul edilebilecek nitelikte olan bu konunun, yargılama etabında, hakkındaki tespitler bildirilerek ilgililerin bu tespitlere karşı beyanlarının alınması suretiyle giderilmesinin mümkün olduğu değerlendirilmiştir.
Hakikaten AİHM’e nazaran karar alma yahut yargılama sürecinde daha alt etaplarda yaşanan birtakım metoda ait eksikliklerin sonraki etaplarda telafi edilebilmesi mümkündür (Helle/Finlandiya, B. No: 20772/92, 19/12/1997, § 45; Monnell ve Morris/Birleşik Krallık, B. No: 9562/81, 9818/82, 2/3/1987, §§ 55-70).
Bu kapsamda, davalı yönetim tarafından dava konusu kararların münasebeti olarak yargılama safahatında dava belgesine sunulan tüm bilgi ve evraklar davacıya bildiri edilmiş ve bu bilgi ve evraklara karşı aktif bir formda beyanda bulunma imkanı tanınmıştır.
Öte yandan hakkaniyete uygun yargılama hakkına ait teminatların (silahların eşitliği ve çelişmeli yargılama ilkelerinin) sağlanması maksadıyla Dairemizce görülmekte olan bu davalarda yöntem kuralları epey geniş yorumlanmıştır.
Dava konusu kararlara karşı dava açma müddeti, yargı yolunun açıldığı 23/01/2017 tarih ve 29957 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 685 sayılı KHK’nın yayımı tarihinden itibaren değil anılan KHK’nın TBMM tarafından değiştirilerek kabul edilmesine dair 7075 sayılı Kanun’un yürürlüğe girdiği 08/03/2018 tarihinden itibaren başlatılmıştır.
Davacıların isimli yardım talepleri, “yargılama yahut takip masraflarını kısmen yahut büsbütün ödeme gücünden mahrum olan kimselerin taleplerinin açıkça destekten mahrum olmaması” kaidesinin rastgele bir bilgi yahut dokümanla (örneğin fakirlik ilmuhaberi) desteklenmesi beklenmeksizin kabul edilmiştir.
Bu kapsamda davacının isimli yardım istemi, Dairemizin … tarihli kararı ile kabul edilmiştir.
Duruşmalı evraklarda, tedavi kurumlarında yahut ceza infaz kurumlarında bulunan ve mazeretleri nedeniyle duruşmalara katılamayacak olan davacıların duruşmalara çarçabuk katılabilmeleri, yargılamanın en az masrafla ve mümkün olan hızla sonuçlandırılması için Ses ve Manzara Bilişim Sisteminden (SEGBİS) yararlanma imkanı sağlanmıştır.
06/01/1982 tarihli ve 2577 sayılı İdari Yargılama Metodu Kanunu’nun “Tebligat ve yanıt verme” kenar başlıklı 16. unsurunda; dava dilekçelerinin ve eklerinin birer örneği davalıya, davalının vereceği savunmanın davacıya, davacının ikinci dilekçesinin davalıya, davalının vereceği ikinci savunmanın da davacıya bildirim edileceği düzenlenmiştir. Davalının ikinci savunmasında davacının cevaplandırmasını gerektiren konuların bulunması hali dışında, davalının ikinci savunmasına karşı davacının yanıt veremeyeceği, tarafların otuz günlük karşılık verme müddetinin geçmesinden sonra verecekleri savunmalara yahut ikinci dilekçelere dayanarak hak tez edemeyecekleri kurala bağlanmıştır. Bu kapsamda davalı yönetimin ek beyan dilekçelerinde yahut Danıştay savcı kanısına yanıt dilekçelerinde evraka sunulan bilgi ve dokümanlar, davacıya bildiri edilmiş ve dava belgesine sunulan yeni bilgi ve dokümanlara karşı beyanlarını sunma imkanı sağlanmıştır.
Tıpkı hususta, haklı sebeplerin bulunması halinde, taraflardan birinin isteği üzerine otuz günü geçmemek ve bir keze mahsus olmak üzere otuz günlük karşılık verme müddetinin uzatılabileceği belirtilmiştir. Dairemizce talep edilmesi halinde taraflara otuz günü geçmemek üzere ek müddet verilmiştir.
Bununla birlikte, AİHS’in ”Adil Yargılanma Hakkı” başlıklı 6. hususunun 1. fıkrasında herkesin uygar hak ve yükümlülükleri ile ilgili davasını makul bir mühlet içinde görülmesini isteme hakkına sahip olduğu düzenlemesi yer almıştır. Bu kapsamda Anayasa Mahkemesi de makul müddette yargılanma hakkını Anayasanın 36. hususunda yer verilen adil yargılanma hakkının bir modülü olarak görmüştür (Gülseren Gürdal ve Başkaları, B. No: 2013/1115, 05/12/2013, § 43). Anayasanın 141.maddesinin son fıkrasında da davaların en az masrafla ve mümkün olan hızla sonuçlandırılması yargının misyonları ortasında sayılmıştır.
AİHM kararları incelendiğinde; mahkemenin bir yargılamanın mühletinin makul olup olmadığını incelerken her davanın kendi somut durumunu gözettiği ve davanın karmaşıklığı, başvuranların ve yetkili makamların yargılama sürecindeki davranışları ile ilgililer için davanın konusunun arz ettiği değer üzere kriterleri dikkate aldığı görülmüştür (Frydlender / Fransa, B. No: 30979/96, 27/6/2000, § 43, Yılmaz / Türkiye, B. No: 36607/06, 04/06/2019, §§ 32). Tıpkı biçimde Anayasa Mahkemesi de makul müddet istikametinden yaptığı incelemelerde, davanın karmaşıklığı, yargılamanın kaç dereceli olduğu, tarafların ve ilgili makamların yargılama sürecindeki tavrı ve müracaatçının davanın süratle sonuçlandırılmasındaki menfaatinin niteliği üzere konuları, bir davanın müddetinin makul olup olmadığının tespitinde göz önünde bulundurulması gereken kriterler olarak belirlemiştir (Güher Ergun ve Öbürleri, B. No: 2012/13, 02/07/2013, § 41-45, Gülseren Gürdal ve Öbürleri, B. No: 2013/1115, 05/12/2013, § 46).
Bu kapsamda; yargı mensuplarının meslekte kalmasının uygun olmadığına ve meslekten çıkarılması kararlarına karşı ilgililer tarafından çoklukla süreç tesisinden sonra bu süreçlere karşı yargı yolu açık olmadığı halde altmış günlük dava açma mühleti içinde Ankara Yönetim Mahkemelerinde ya da direkt Danıştay’da davalar açılmış ise de anılan süreçlere karşı lakin 23/01/2017 tarih ve 29957 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 685 sayılı KHK’nın yayımı tarihinden itibaren Danıştay’da yargı yolunun açılmış olduğu anılan KHK ile kabul edildiğinden, bu davaların asıldan incelenmesine Dairemiz tarafından bu tarihten itibaren başlanmıştır.
Bununla birlikte üstte aktarıldığı üzere gerek ulusun varlığını tehdit eden genel bir tehlikeye karşı hızlı biçimde önlem almak zaruriliği çerçevesinde harikulâde kurallar altında tesis olunan süreçler nedeniyle açılan bu davaların karmaşık yapısına gerekse hakkaniyete uygun yargılama hakkına ait garantilerin (silahların eşitliği ve çelişmeli yargılama ilkelerinin) sağlanması gayesiyle davalı yönetim tarafından dava konusu kararın münasebeti olarak yargılamanın her safahatında dava belgesine sunulan tüm bilgi ve evrakların davacıya bildirim edilmesi ya da davalı yönetimin ikinci karşılık dilekçelerine karşı davacı tarafa ek mühletler verilerek karşılık hakkı tanınması üzere geniş usuli uygulamalara karşın bakılmakta olan bu dava mümkün olan en kısa müddet içinde Dairemiz tarafından sonuçlandırılmıştır.
2) FETÖ’ye Ait Tespit ve Değerlendirmeler
Yargıtay Ceza Genel Konseyinin 26/09/2017 tarih ve E:2017/16.MD-956, K:2017/370 sayılı kararında; FETÖ’nün, paravan olarak kullandığı dini, din dışı dünyevi emellerine ulaşma haline getiren; siyasi, ekonomik ve toplumsal yeni bir sistem kurma tasavvuruna sahip örgüt başkanından aldığı talimatlar doğrultusunda hareket eden; bu hedefle öncelikle güç kaynaklarına sahip olmayı hedefleyip güçlü olmak ve yeni bir nizam kurmak için şeffaflık ve açıklık yerine büyük bir zımnilik içerisinde olmayı şiar edinen; bir istihbarat örgütü üzere kod isimler, özel haberleşme kanalları, kaynağı bilinmeyen paralar kullanıp bu türlü bir örgütlenmenin olmadığına herkesi inandırmaya çalışarak ve bunda başarılı olduğu ölçüde büyüyüp güçlenen, bir yandan da kendi mensubu olmayanları düşman olarak görüp mensuplarını motive eden; “Altın Nesil” ismini verdiği takımlarla sistemle çatışmak yerine sisteme sahip olma prensibiyle Devlete tabandan tavana sızan; bu takımların sağladığı avantajlarla Devlet içerisinde aşikâr bir güce ulaştıktan sonra hasımlarını çeşitli türel görünümlü hukuk dışı tekniklerle tasfiye eden; böylelikle devlet aygıtının bütün alt bileşenlerini ünite ünite denetim altına almayı ve sisteme sahip olmayı planlayıp ele geçirdiği kamu gücünü de kullanarak toplumsal dönüşümü sağlamayı amaçlayan; casusluk faaliyetlerini de bünyesinde barındıran atipik/suigeneris bir terör örgütü olduğu belirtilmiştir.
1970’li yıllardan itibaren bilhassa, mülkiye, adliye, emniyet, ulusal eğitim ve TSK içerisinde kadrolaşmaya giden FETÖ önderinin vaaz, röportaj ve kitaplarında bulunan ve Yargıtay Ceza Genel Şurasının anılan kararında da yer alan “Esnek olun, sivrilmeden can damarları içinde dolanın!”, “Bütün güç merkezlerine ulaşıncaya kadar hiç kimse varlığınızı fark etmeden sistemin ana damarlarında ilerleyin!”, “Türkiye’deki devlet yapısı ölçüsüne nazaran
bütün anayasal kurumlardaki güç ve kuvveti cephemize çekeceğimiz ana kadar her
adım erken sayılır. …bunca kalabalık içinde ben bu dünyayı ve niyetimi kelamda mahremiyet içinde anlattım. …sırrınız sizin sırrınızdır. Söylerseniz siz esir olursunuz.”, “Bir gün bana Ankara’da bin konutumuz olduğunu söyleyin, devletin paçasından şöyle bir tutacağım, devlet uyandığında yapacağı hiçbir şey kalmayacak” formundaki kelamları bu suigeneris
örgütün, Devleti ele geçirme çabalarının somut talimatları olarak ortaya çıkmıştır.
Ankara 4. Ağır Ceza Mahkemesinin 08/06/2018 tarih ve E:2016/238, K:2018/128 sayılı kararında ise FETÖ’nün yargı yapılanmasına ait şu tespitlere yer verilmiştir:
“Örgütün hakim, savcı yapılanması bölgelere ayrılmış olup …bölgelerden sorumlu bireylere bölge ağabeyi yahut bölge ablası denilmektedir. Her bölgenin 8-10 konutu kapsadığı, örgüt mensupları ortasında farklı sohbet kümeleri ve bu kümelerden sorumlu örgüt imamı bulunmaktadır. …Örgüt üyesi hakim, savcıların sicil numaralarına yahut mesleğe başlama etabında, adalet akademisindeki periyotlarına nazaran başka farklı devre ve sicil numarası içerisinde gruplandırmaların yapıldığı, T1, T2, T3, T4, T5 halinde belli sicil aralıklarını kapsayan hakim, savcıların gruplandırılarak taşra ve devre yapılanması oluşturulmuştur. Her kümede kendi içerisinde hakim, savcı sayılarına nazaran 3-5 kişilik sohbet kümelerine ayrılmıştır.
…Örgüt tarafından örgüt üyesi ile yapılan görüşme sonrasında hakim, savcı olması kararlaştırılan örgüt üyeleri imtihanlara hazırlanmak üzere örgüte ilişkin Ankara’daki örgüt konutlarında imtihana çalıştırılır. Bu örgüt meskeninin masraflarının örgüt tarafından karşılandığı ve imtihana çalıştırılacak şahıslar dışında öbür kimsenin bu meskenlere giremediği anlaşılmıştır. Bu örgüt meskenlerinde hakimlik, savcılık imtihanına girecek örgüt üyeleri imtihanlara hazırlanmakta olup deneme imtihanlarının yapıldığı ayrıyeten imtihan sorularının örgüt tarafından yasal olmayan yollardan ele geçirilip bu konutlarda imtihandan bir kaç gün evvel örgüt mensubu abi yahut ablalar tarafından örgüt üyelerine verilmiştir. Örgüt üyelerine karşılıkları işaretlenmiş soru kitapçıkları verilerek bunları ezberlemelerinin sağlandığı, bu formda örgüt üyelerinin imtihanları kazanmalarının sağlandığı anlaşılmıştır. Yazılı imtihanı kazanan örgüt üyeleri murakıplarca tekrar meskene çağrılarak mülakat için hazırlanmakta mülakatta nasıl davranacaklarının öğretilmektedir. Ayrıyeten örgüt tarafından kendilerine referans bulunacağı yahut kendilerinin referans bulmaları söylenmektedir. Mülakat imtihanını kazanan ve hakim, savcı adayı olan örgüt üyeleri mülakattan sonra tekrar murakıplar tarafından örgüt meskenlerine çağrılarak staj kademesinde hangi konutta kalacakları, konut sorumlularının kim olacağı anlatılarak, bu biçimde staja başlayan örgüt üyesinin staj devrinde de örgüt tarafından takibi yapılmaktadır. Staj kademesinde örgüt üyelerinin deşifre olmamaları için beşer kişilik kümeler halinde, masrafı örgüt tarafından karşılanan mesken tutmaları sağlanmaktadır. Her konut için bir sorumlu tayin edilmektedir. Adaylık sürecini tamamlayıp ataması yapılan örgüt üyesi hakim, savcıların örgüt tarafından takibine devam edildiği, daima irtibat kurularak bunların örgüte bağlılıkları sağlanmaktadır. Ataması yapılan örgüt mensubu hakim, savcının birinci maaşlarının tamamı örgüt tarafından alınmaktadır. Daha sonraki aylarda ise bekarlardan %15, evlilerden %10, en az 3 çocuğu olanlardan ise %5 oranında himmet toplanmaktadır. Bekar olan örgüt mensubu hakim, savcıların örgüt için kıymetli stratejik kurumlarda vazifeli örgüt üyeleri ile yahut birebir meslekteki örgüt üyeleri ile evlenmelerinin teşvik edildiği ve katalog evlilikler yaptırıldığı anlaşılmıştır…
Örgüt tarafından hakim, savcılara yönelik adaylık dahil tüm süreçlerde yabancı lisan, yüksek lisans, doktora eğitimi, yurt dışı seyahatleri, mesleksel ve şahsî programlar düzenlenmek suretiyle örgüt üyesi hakim, savcılar emsallerine nazaran daha donanımlı hale getirilmektedir. Örgüt mensupları hak etmedikleri halde yurt içi ve yurt dışı yüksek lisans ve doktora programlarına yerleştirilmişlerdir…
HSYK ve Ad[a]let Bakanlığı Teftiş Şurasında vazife yapan örgüt mensubu müfettişlerce yapılan teftişlerde örgüt üyesi olan hakim, savcılarla örgüt üyesi olmayan hakim, savcılar farklı muameleye tabi tutulmakta, örgüt üyesi hakim, savcılara hak etmedikleri halde yüksek notlar ve olumlu siciller verilmekte, örgüt üyesi olmayan hakim, savcılara ise vasat yahut düşük notlar verilmekte, sicilleri bozulmaktadır.
Örgüt üyesi hakim ve savcılar vazife yaptıkları yerlerde vazifeleri nedeniyle öğrendikleri kıymetli bilgiler ile soruşturma ve dava belgelerinde gördükleri örgüt için ehemmiyet taşayabilecek mevzuları gerek adliye gerekse vilayet yahut ilçede kıymetli vazifelerde bulunan bireyler ile ilgili topladıkları bilgileri toplantılarda örgüt sorumlusu ağabeye iletmektedirler. Aksi takip heyeti denilen bir küme tarafından örgüt üyelerinden toplanan bu bilgiler değerlendirilmekte, sonucuna nazaran yapılacak süreçler kararlaştırılmaktadır…
Örgüt mensubu hakim, savcıların deşifre olmasının önüne geçmek hedefiyle örgüt üyesi hakim, savcıların çocuklarını örgüte ilişkin olan okullara göndermemelerine karar verilmesi halinde örgüt üyesi hakim, savcı çocuklarının eğitimleri ile ilgilenilmesi, ayrıyeten ideolojik eğitim verilmesi için eğitim ünite ismiyle ayrıyeten bir ünite kurulmuştur. Bu ünite sorumlusu Yargıtay Üyesi olarak misyon yapan örgüt üyelerinden seçilmektedir…
Örgüt faaliyetlerinin bir birçoklarında zımnilik temel alınmasına rağmen örgüt tarafından HSYK seçimlerine verilen değerden ötürü bu devirde örgüt mensuplarının deşifre olmayı göze alarak seçimlerde tüm vilayet ve ilçeleri kapsayan adliye ziyaretleri, konut ziyaretleri ve yemek tertipleri düzenlemişlerdir. Kelamda bağımsız örgüt üyesi adaylarının seçim seyahatlerine birlikte katılmışlardır. Örgütün 2014 yılı HSYK üye seçimlerinde gerek YARSAV listesi, gerekse bağımsız aday ismi altında aday göstererek yargı içerisinde alternatif bir yargı gücü kuracak biçimde örgütlü olduğu anlaşılmıştır…”
Öte yandan Dairemizde derdest olan dava evraklarında üstte belirtilen tespitleri dayanaklar mahiyette, FETÖ’nün niteliğine ait aşağıdaki beyanların yer aldığı görülmüştür:
Yargı mensubu olarak misyon yapmış olan ve tabirine başvurulan M.Ü.ye ilişkin Ankara Cumhuriyet Başsavcılığınca düzenlenen 21/10/2016 tarihli ek sorgulama tutanağı: “.Şunu söylemem gerekiyor ki cemaat farklı imtihan konutlarında kalan şahısları birbiriyle tanıştırmaz. .Bu yapı sizi asla boşta bırakmaz, yani üniversiteden mezun olduğunuzda imtihan çalışma meskeniniz hazırdır, imtihanı kazanınca mülakat referans listeniz hazırdır, bunların her etabından sorumlu olan bireyler vardır. .Kural olarak bu yapı kapalılık üzerine heyeti olduğundan bir konutta kalan başka meskende kalan şahısları tanımazdı. Fakat biz bazen tanıştığımızda kimin bizden olduğunu hissediyor ve anlıyorduk. Biz staja başladıktan sonra bize yavaş yavaş önleme riayet etmemiz hususu anlatılmaya başlandı. .bu yapıda önemli bir hiyerarşi kelam konusuydu. Ben maaşımın bekarken %15’ini, evlendikten sonra ise %10’unu cemaate himmet olarak verdim. .Evde kalan kişi yalnızca mesken ağabeyini tanır. Kıdemsiz birinin üst ağabeyleri tanıma bahtı yoktur. Staj esnasında bize namazınızı bilinmeyen kılın gerekirse mecburî hallerde namazlarınızı cem edin diyorlardı. Ramazan orucunuzu tutun fakat gerekirse oruç tutmuyormuş üzere davranın diyorlardı. Bunun haricinde kıymetli bir konu da bize evliliğin faziletleri anlatılıyordu. .Evlilikten sorumlu abi, evlendirmeyi düşündüğü erkeğe gelerek erkekten bir vesikalık fotoğraf ve bir CV ister, devamında bu CV’yi ve fotoğrafı bir havuza atardı. Tıpkı süreci bayanlar için de yapıyorlardı. Devamında evlilikten sorumlu abi kendince uygun gördüğü eş adaylarını birbirleriyle tanıştırıyordu.”
Yargı mensubu olarak misyon yapmış olan ve sözüne başvurulan A.A.ya ilişkin Kilis Terörle Uğraş Şube Müdürlüğünce düzenlenen 23/06/2017 tarihli kuşkulu tabir tutanağı: “17-25 Aralık süreci sonrası örgütün sivil imamı Erdal kod isimli şahsın katıldığı .bir toplantıda sivil imam adlicilere hitaben ‘elinizde …siyasal iktidara ait yolsuzluk ihale usulsüzlüğü vs. üzere ses getirecek evrak varsa, bu stil ses getirecek evrakları bekletmeyin, çabucak davasını açın.’ dedi. .Örgüt mensuplarının deşifre olmasını önlemek için önlem ya da ruhsat diye tabir edilen usuller uygulanmaktaydı. Bu kapsamda örneğin; cuma namazına gitmememiz, adliyede namazları ima ile (göz ile) kılmamız, şayet mümkünse namaz vakti yetişiyorsa namazları cem ederek (birleştirerek) meskende kılmamız, ramazan ayında şayet muhakkak olacaksa oruç tutmamamız ve gerektiğinde alkol almamız talimatlandırılmıştı. .Bizim mezuniyet balomuzda, o dönemki yargı bürokrasisinin hassasiyeti de gözetilerek protokol masalarından görülecek açıdaki ön sıra masalara daima örgüt üyeleri oturtulmuş ve bunlara alkol almaları talimatlandırılmıştı diye biliyorum. .Seçim [2014 HSYK seçimi] süreciyle ilgili son olarak belirtmek istediğim, örgütün ByLock üzerinden birbirleriyle haberleşerek Facebook’taki hakim-savcı kümelerinde ya da adalet.org’da organize bir biçimde hareket ederek bağımsız aday tanıtımlarının altına adayı övücü, parlatıcı, adayı ön plana çıkartıcı yorumlar yapılmasının sağlanmasıydı. Buna örnek olarak bir olay anlatayım; R.Ş. mahkemede yanıma gelip bana tefonundaki ByLock bildirisini okuttu. Yazının içeriğinde; –Tüm arkadaşların dikkatine, şu gün şu saatte Facebook’taki hakim savcı kümelerinde ve adalet.org’da ‘[İ.Ç.] Gerçeği’ isimli bir paylaşım yapılacaktır. Paylaşımın altına bağımsız aday [İ.Ç.]yi övücü yorumlar yapıp destekleyelim.– .Görüldüğü üzere örgüt toplumsal medyada organize bir biçimde hareket ederek seçimde başarılı olmayı amaçlamıştır. …FETÖ yargı mensuplarını T1, T2, T3, T4, T5 üst başlığı/ tasnifi ismi altında küme grup, hücre tipi yapılandırılmıştır. T3’teki bir kişinin ekstra bir tanışıklık yoksa başkalarını bilmesi mümkün olmadığı üzere, yeniden T3 altında yer alan kümelerin da birbirini tanımaması genel kuraldır. Önlem denilen saklılık kurallarına riayet edilerek bu kapalılığın sağlanması amaçlanmıştır. Lakin bilhassa Ankara’da staj devrinde bu saklılığı sağlayamadılar. Bir çok farklı kümeye mensup kişi birbirlerini bir biçimde tanıdı yahut diğerinden duymak suretiyle öğrendi. Lakin önleme son derece riayet edenler kendilerini gizleyebilmiştir.”
Yargı mensubu olarak vazife yapmış olan ve sözüne başvurulan M.Ö.ye ilişkin Osmaniye Cumhuriyet Başsavcılığınca düzenlenen 18/10/2016 tarihli sorgulama tutanağı: “Taşra yapılanmasında o dönemki ismi ile cemaatin bu yapılanması profesyonel olarak yürütülüyordu. 2002 yılından itibaren taşra yapılanması kendi içerisinde T1, T2, T3, T4, T5 biçiminde kısımlara ayrılmıştı. (“T” taşra manasına gelen yapılanmayı simgelerdi). T1 kümesi 39 bin sicilden daha evvel gelenlerdi. T2 kümesi 39 bin, 42 bin sicillileri, T3 kümesi 92 bin 109 bin ortası sicillileri, T4 kümesi daha sonraki sicillileri,T5 kümesi 125 bin ve sonraki sicillileri söz ederdi.”
Sonuç olarak FETÖ’nün, yıllar prestijiyle takiye (olduğundan farklı görünme) temeline dayanan uzun vadeli bir projenin evrelerini izleyerek kurduğu strateji doğrultusunda, kamu kurumlarında ve yargı organlarında demokratik devlet tertibinden ayrıksı ve ona paralel halde teşkilatlanmak suretiyle ülkenin bağımsızlığını, bütünlüğünü ve demokratik hukuk devletini tehdit edici, anayasal nizama sadakat yükümlülüğüne muhalif davranışlar gösteren bir yapılanma haline geldiği anlaşılmaktadır. Hakikaten bu yapılanma tarafından 15 Temmuz 2016 gecesi anayasal tertibe, demokratik kurumlara ve bizatihi Türk Milletine karşı darbe teşebbüsünde bulunulmuştur.
Darbe teşebbüsünün bertaraf edilmesini takip eden günlerde, kelam konusu kalkışmaya dahil olan şahısların telefon konuşmaları ve iletileri ortaya çıkmıştır. Anayasa Mahkemesinin Aydın Yavuz ve öbürleri (B. No: 2016/22169, 20/06/2017) kararında da yer alan, darbe teşebbüsünün şüphelilerinden olan Komiser Yardımcısı E.G.nin telefonunda bulunan iletiler bunlara örnek teşkil etmektedir. E.G.nin telefonunda, “önemli, durum makus, çok acil duyuru. tüm vilayet ve ilçe imamlarını, ağabeylere, ablalara, kurum imamlarına iletin, tüm hizmet mensupları darbeyi şiddetle kınayan açıklama yapsın, meydanlara inip kendisini kamufle etsin, fotoğraf çekilip toplumsal medyada yayınlasın, demokrasi, seçilmiş irade falan desinler, lakin fazla da asla saygıdeğer hoca efendinin ismi geçmesin açıklamalarda, hepimizi alabilirler, herkes -darbeden haberim yok TV’de gördüm birinci kez- desin, asla hükümete ve Tayyibe karşı olumsuz bir paylaşım yapmayın, bu gurubu kapatıyorum şimdi” formunda iletilerin bulunduğu tespit edilmiştir.
3) Demokratik Anayasal Tertibe Sadakat Yükümlülüğü
AİHM “demokratik bir devletin, memurlarından anayasal prensiplere sadakat göstermesini isteme hakkı bulunduğunu” belirtmektedir (Sidabras ve D?iautas/Litvanya, B. No: 55480/00 ve 59330/00, 27/07/2004, § 52; Volkmer/Almanya (k.k.), B. No: 39799/98, 22/11/2001; Petersen/Almanya, B. No: 39793/98, 22/11/2001). AİHM’e nazaran “kamu çalışanlarının devlete sadık kalmaları genel faydası korumakla ve garanti altına almakla yükümlü devlet otoriteleri ile çalışmalarının tabiatında bulunan bir koşuldur.” (Sidabras ve D?iautas/Litvanya, B. No: 55480/00 ve 59330/00, 27/07/2004, § 57; ?i?kus/Litvanya, B. No: 26652/02, 07/04/2009, § 28).
AİHM kararlarında yer alan sadakat yükümlülüğüne ait üstte belirtilen unsurların hakimlik ve savcılık mesleği açısından yorumlanması gerekmektedir.
Anayasa’nın “Hakimlik ve savcılık mesleği” kenar başlıklı 140. hususuna İstişare Meclisi tarafından yazılan münasebette “… Adalet tevzii herşeyden evvel sağlam nitelikte olmalıdır. Bu hizmeti görenlerin tarafsızlıklarından kuşku edilmesi, hizmetin tam olarak yerine getirilmiş olduğunun kabulüne pürüzdür. Bu prestijle misyonlarında özel hayatlarında tarafsızlıklarına dair bir davranışta bulundukları sanısını verecek hareketlerden sakınmak zorundadırlar.” denilmektedir.
Bu bağlamda, yargı mensuplarının sadakat yükümlülüğü memurlardan farklı olarak “bağımsızlık” ve “tarafsızlık” prensipleri çerçevesinde hukuk devletine ve demokratik anayasal nizama sadakat yükümlülüğü olarak ortaya çıkar.
Üstün bir kamu gücü yetkisi niteliğindeki yargı yetkisini kullanan hakim ve savcıların, Anayasa gereği tarafsız ve bağımsız olarak vazife yapmaları, Anayasa’ya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine nazaran karar vermeleri ve anayasal nizama sadakat göstermeleri, hukuk devletinde demokratik toplum sisteminin korunması açısından büyük ehemmiyet arz etmektedir.
4) Dava Konusu Edilen Kararların Tüzel Niteliği
Anayasa’nın 139. hususunda hakim ve savcıların vazifelerinin sona ermesi sonucunu doğuran süreçler, disiplin cezaları ve meslekte kalmalarının uygun olmadığı tarafında verilen kararlar olarak ikiye ayrılmıştır. 24/02/1983 tarihli ve 2802 sayılı Yargıçlar ve Savcılar Kanunu’nun “Hakimlik ve savcılık misyonlarının sona ermesi” kenar başlıklı 53. unsurunda de disiplin cezası niteliğindeki meslekten çıkarma süreci ile hakimlik ve savcılık vazifesinin sona ermesi sonucunu doğuran öbür süreçler başka ayrı belirtilmiştir.
Hasebiyle 667 sayılı KHK’nın 3. unsuru uyarınca hakim ve savcıların meslekte kalmalarının uygun olmadığına ve meslekten çıkarılmasına ait kararların, bu şahıslara disiplin cezası verilmesine ait kararlardan başka nitelikte olduğu konusunda duraksama bulunmamaktadır.
Dairemizin, Danıştay Başkanlığının internet sitesinde yeni kararlar başlığı altında yayımlanmış olan, 04/10/2016 tarih ve E:2016/8196, K:2016/4066 sayılı kararında da belirtilmiş olduğu üzere 667 sayılı KHK’nın 3. hususu uyarınca terör örgütlerine yahut MGK’ca Devletin ulusal güvenliğine karşı faaliyette bulunduğuna karar verilen yapı, oluşum yahut kümelere üyeliği, mensubiyeti yahut iltisakı veyahut bunlarla irtibatı olduğu bedellendirilen yargı mensuplarının, “meslekte kalmasının uygun olmadığına ve meslekten çıkarılmasına” ait kararlar, isimli kabahat yahut disiplin hatası işlenmesi karşılığında uygulanan yaptırımlardan farklı olarak terör örgütleri ile ulusal güvenliğe karşı faaliyette bulunduğu kabul edilen yapıların kamu kurum ve kuruluşlarındaki varlığını ortadan kaldırmayı amaçlayan “olağanüstü tedbir” niteliğindedir.
Bu kapsamda, ülkenin içinde bulunduğu tehdidin ortadan kaldırılması ve bozulan kamu nizamının tez formda yine tesis edilmesi maksadıyla 667 sayılı KHK’nın 3. hususu ile “terör örgütleri ile ulusal güvenliğe karşı faaliyette bulunduğu kabul edilen yapılara üyeliği, mensubiyeti yahut iltisakı veyahut bunlarla irtibatı olduğu değerlendirilen” üstün kamu gücü yetkisi kullanma ayrıcalığına sahip bu şahıslar hakkında uygulanmak üzere olağan periyottaki yaptırımlardan farklı olarak harika nitelikte yeni bir önlem getirilmiştir.
Terör örgütleri ile ulusal güvenliğe karşı faaliyette bulunduğu kabul edilen yapılara üyelik, mensubiyet, iltisak yahut bunlarla irtibat, anayasal tertibe sadakat yükümlülüğünün yitirildiğini ortaya koyan ve hakim ve savcılar hakkında bahse husus fevkalâde önlemin uygulanmasını gerektiren hallerdir. Üstte yer verilen yapılara üyelik ve mensubiyet olmasa da bu yapılara iltisaklı yahut bunlarla irtibatlı bulunulması hali de anılan önlemin uygulanabilmesi için kafidir. Hakikaten davalı yönetim, yargı mensupları hakkında aldığı meslekte kalmalarının uygun olmadığına ve meslekten çıkarılmasına ait kararları, anılan yargı mensuplarının FETÖ/PDY terör örgütü ile irtibat ve iltisaklarının sabit olduğu gerekçesiyle tesis etmiştir.
Anayasa Mahkemesi 14/11/2019 tarih ve E:2018/89, K:2019/84 sayılı kararında iltisaklı kavramını ”kavuşan, bitişen, birleşen”, irtibatlı kavramını ise ”bağlantılı” olarak tanımlamıştır. Bu kavramlar ile bireylerin cezai sorumluluğunu gerektiren örgüte üyelik ve mensubiyet kavramlarına göre terör örgütleri ile daha az ağır ve atipik bir ilişkinin vurgulandığı açıktır. Bu kapsamda şahısların terör örgütleri ile irtibat ve iltisaklarının ortaya konulabilmesi için, örgütün hedeflerinin gerçekleştirilmesi ya da örgütten fayda sağlamak amacıyla gerek örgütten gelen talimatlar doğrultusunda gerekse inisiyatif alarak bulundukları hal ve hareketler sonucunda örgüte yahut kendilerine fayda sağladıkları ya da örgüt ile gaye birliği yahut toplumsal birliktelik görünümü içinde oldukları istikametinde kanaat oluşması kâfi olacaktır.
Bu bağlamda, üstün bir kamu gücü yetkisi niteliğindeki yargı yetkisini kullanan yargı mensupları istikametinden örgüt ile irtibat ve iltisak hususu değerlendirildiğinde, yetki ve nüfuzlarını kullanarak örgütün gayelerini gerçekleştirmesi için ya da örgütün talimatları doğrultusunda kendilerine yahut diğerlerine fayda sağlamak için bir kadro hal ve hareketlerde bulunmak suretiyle demokratik anayasal sisteme sadakat yükümlülüklerini ihlal ettikleri tarafında bir kanaat oluşması halinde örgüt ile irtibat ve iltisaklarının bulunduğunu söylemek mümkün olacaktır.
5) Ferdileştirme ve Kanıtların
