ODTÜ İnşaat Mühendisliği’ni 1992’de bitirdikten sonra Purdue Üniversitesi’nden burs alarak yüksek lisans ve akabinde doktorasını tamamlayan Açıkmeşe, 2003’te NASA’nın Güdüm Denetim Tahlil Kümesi ‘Jet Propulsion Laboratory’de (JPL) çalışmaya başladı.
Burada geliştirdiği algoritmalardan birisi, 6 Ağustos 2012’de Mars’a ulaşan Curiosity aracının daha geniş bir alanda inceleme yapabilmesine kritik bir katkıda bulundu.
Bugün Washington Üniversitesi’nde çalışmalarına devam eden ve Amazon’un sahibi Jeff Bezos’un kurduğu uzay araştırma şirketi Blue Origin’le ortak bir proje yürüten Prof. Açıkmeşe, JPL’de yaklaşık 10 yıl çalıştı. Lakin JPL’den ayrıldıktan 9 yıl sonra, Curiosity için geliştirdiği algoritma, 18 Şubat 2021’de yeniden Mars’a inen Perseverance isimli uzay aracına da uyarlanarak kullanıldı.
Açıkmeşe, geliştirdiği algoritmayı BBC Türkçe’ye anlattı:
BBC Türkçe’de yer alan habere nazaran; “Curiosity robotunu indiren ve yakın vakitte da Perseverance robotunun indirilmesinde kullanılan temelde dört tane kıymetli güdüm denetim sistemleri algoritması var. ‘Yedi dakikalık terör’ diyorlar, atmosfere dokunmayla yere inmesine kadar geçen mühlet. Bu algoritmalar uzay aracı üzerinde otomatik olarak kimi kararları veriyorlar ve uzay aracını denetim ediyorlar. Işık süratiyle bir şey yolladığınızda oraya ulaşması yaklaşık 12 dakika sürüyor lakin toplam iniş müddeti 7 dakika. Münasebetiyle uzaktan kumanda imkansız.
“Yere 20 metre arada aracı vinç indiriyor, o anda benim algoritmam denetim etmeye başlıyor uzay aracını. O üstteki aracı jetlerle döndürüp olabildiğince uzağa uçurmam gerekiyor ki oraya çakılmasın, uzağa bir yere yollamam gerekiyor yani. Bunu yaparken de aşağıdaki tekerlekli robotu yakmamam gerekiyor.
“Onu yakında bir yere düşürürseniz inceleme yapan robotlu araca mahzur olabilir, bir ton sorun çıkarabilir. Dikkatle yapmazsanız oradaki robotu yakabilirsiniz, roketten çıkan gazlar oraya sensörlere vurursa, zati sıcak ve çok süratli formda hareket eden gazlar, ziyan verebilir. Âlâ denetim etmezseniz, yakınlarda bir yere düşüp o bölgeyi kirletebilir. Zira robot orada araştırma yapacak.”
‘SpaceX’te çalışmaya hazır değildim, o yüzden Elon Musk’la görüşmek istemedim’
Seattle’daki çalışma masasından sorularımızı yanıtlayan Açıkmeşe, maksadın aracı en az 200 metre uzağa göndermek olduğunu, 2012’de 650 metre; 2021’de de 700 metreden daha uzağa gönderildiğini söyledi. Yeni araçlara ahenk sağlayabilecek algoritmanın Perseverance’a uyarlanması için “en fazla bir saat çalışmışımdır” diyor.
“Kontrol güdüm sistemlerinde bu tıp işleri yapmış insanların sayısı 10, 20 kişi lakin vardır. Hepimiz birbirimizi tanıyoruz. Mesela SpaceX’e gitseniz beni herkes biliyor zira bu işi yapan çok az kişi var.”
Pekala SpaceX’ten iş teklifi almış mıydı?
“Mars’a inerken gitmek istediğimiz yere yakın bulamayabiliyoruz kendimizi, en az 6, 7 kilometre uzağında bulabiliyoruz. O 6, 7 kilometreyi tekrar uçmak gerekiyor, atmosferde paraşütü açıyorsunuz, bıraktığınız anda roketler açıldığında önemli bir yanal uçuş yapmanız gerekebiliyor. Bu uçuşu yapmak o kadar kolay değil. O uçuşun nasıl bir yol izlemesini hesaplamak da çok kolay bir iş değil. Onu yapmak için özel bir algoritma geliştirdim. O algoritmayı daha evvel dünya üzerinde uçuşlarda test ettik. Daha sonra SpaceX buna misal algoritmalar geliştirdi, ben onlara danışmanlık yaptım, benimle bu mevzuyu çalışan arkadaşlar gitti orada çalışmaya başladı. Dünyaya geri döndüklerinde inişte kullanılan algoritmalar, bu algoritmalar üzerinde geliştirildi.
“Bir gün oradaki arkadaşımı ziyarete gittim. ‘Seni şu anda Elon Musk’la tanıştırayım lakin tanıştırırsam sana direkt iş teklif eder’ dedi. Ben hazır değildim, bu sebeple görüşmek istemedim. Şayet sorarsa ve o anda hazır değilsem, ‘hayır’ demek de istemiyorum. Şahsî sebeplerden akademik olmayı daha çok tercih ettim.
“Daha evvel, 2005’te SpaceX ulaştı bana gelir misiniz diye fakat o vakit yeni ve ufacık bir şirketti, cevap bile vermemiştim.”
Prof. Açıkmeşe, özel şirketlerin uzay seyahatinde devreye girmesinin “Çok iyi olduğunu” düşünüyor:
“Özel şirketler çok daha saldırgan. Devlette halkın parasını harcıyorsunuz, çok dikkatli harcıyorlar, kusur yapmak istemedikleri için tutucu davranıyorlar. Mesela ben bu fikri 2004’te ortaya çıkarıp NASA’ya sundum. Algoritması 2009’da her şeyiyle hazırdı. Denediler aslında lakin kullanmamak için yüzde 100 gerekmedikçe ellerinden gelen her şeyi yaparlar. Zira her yeni teknoloji bir risk. Özel şirketler ise ‘bu bana biraz avantaj sağlayacaksa kullanırım’ diyor.
“Şu an NASA ve Blue Origin’le bir ortak projemiz var. Blue Origin Ay’a insansız uzay aracı yollayacak ileride, 2, 3 sene içinde. NASA da bir küme teknolojiyi iniş esnasında test edecek bu araç üzerinde. Ben orada test edecekleri birçok algoritmaya teknik olarak öncülük ediyorum.”
“O kratere Behçet krateri diyelim”
Hem Curiosity’nin hem de Perseverance’ın Mars’a inişinde roketin fırlatılmasıyla oluşan kraterlerin, yani Mars’ta insan eliyle oluşturulan birinci kraterin de yerini Açıkmeşe belirlemiş oldu:
“Nereye düşeceğini bilmiyordum lakin sonuçta ona sebep olan algoritmayı ben yazdım. Hatta JPL’de arkadaşlar espri yapıyordu, o kratere Behçet Krateri diyelim diye. Birincisi Behçet 1, bu da Behçet 2 olsun diye. Büsbütün dalga geçmek için, hiçbir formal yanı yok.”
İşin teknik kısmında çalıştığı için bilim alanındaki sonuçları açısından daha temkinli konuşuyor:
“Temel amaç Mars’ta hayat olduğuna dair kanıt aramak. Artık indiğimiz bölgede evvelce bir su yatağı olduğu düşünülüyor 2, 3 milyar yıl evvel. Hayatın nasıl gelişmiş olabileceğine dair farklı fikirler verebilir. Mars’ta var olan gereçlerini, havasının ve toprağının yapısını, kaynakların ne olduğunu anlarsak ileride beşerler gittiğinde yararlı olacak. Tam olarak ne işe yarayacağını şimdiden görmek çok güç açıkçası. Lakin dünyada da işe yarayacak teknolojiler geliştiriliyor. Buradan gözle görülemeyen bir noktaya inip birçok şey yapıyor beşerler.”
‘2023 biraz agresif lakin aklı başında beşerler devreye sokulursa yapılabilir’
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın 9 Şubat günü açıkladığı “2023’te Ay’a sert iniş yapma” amacı için de Açıkmeşe “Agresif fakat yapılabilir” yorumunda bulunuyor:
“2023 biraz agresif bir zamanlama fakat yapılabilir. Ay’a gitmeye çalışırız, başarısız da olunabilir ancak o sıkıntı değil. Bu türlü bir şeyin itilmesini ben yadırgamıyorum, hoşuma da gidiyor. Yapılamaz olduğunu muhakkak düşünmüyorum, gereğince imkan aktarılır, aklı başında beşerler devreye sokulursa yapılabilir. Deneyimi olan bir ton insan var dünyada. Bunu yaparken birçok şeyi yapma hüneri de ülke içinde gelişir, teknoloji ismine ülke için müspet bir olay olur.
“Elon Musk da bir proje veriyor, üzerine çalışıp geri dönüyorlar ‘6 ayda yaparız’ diye. ‘3 ayda yapın getirin’ diyor. Biraz agresif olmak da yanlış değil. Adımların dikkatli atılması gerekiyor.”
Kendisine Türkiye Uzay Ajansı’ndan bir teklif gelip gelmediğini sorduğumuzda şu cevabı veriyor:
“Henüz bana bir talep ya da teklif gelmedi. Beni orada bilen beşerler var, Türkiye’de etkin değilim tahminen o yüzden lakin şimdi hiçkimse benimle irtibata geçmedi.
“Teklif gelirse olağan düşünürüm, yardımcı olabilirsem çok iyi olur. NASA’ya çalıştığım için dışarıya çalışmam mümkün olmayabilir. Ancak şayet formal olarak yardım etmenin olmanın bir yolu varsa elimden gelen yardımı gösteririm. Dünyaya roket yahut rastgele bir uzay aracı indirme deneyimi olan kaç kişi var? Güdüm denetim sistemlerinde üç beş kişi var, orada işlerine yarayabilirim.”
‘Böyle imkanlar Türkiye’de olsaydı dışarı gitmeyi düşünmezdim’
Açıkmeşe’yle ABD’de karşılaştığı zorlukları, Türkiye’de birebir imkanlar olsaydı ülkesinde kalmayı tercih edip etmeyeceğini de konuştuk.
1994 yılında burs alarak yüksek lisans öğrencisi olarak ABD’ye giden Açıkmeşe, “o vakit yerleşeceğimin farkında değildim” diyor:
“Lisans düzeyindeyken bu türlü imkanlar Türkiye’de olsa dışarı gitmeyi düşünmezdim bile, mutlaka. Amerika’daki imkanlar dünyanın her yerinden fazla. Türkiye’ye gitmeyi bir orta düşündüm, bir noktadan sonra güç oluyor. Yalnızca mesleksel sebeplerden değil, çocuklar burada doğdu, burada büyüyor, eşim Türk değil. Yeniden ahenk sağlanır ancak vakit geçtikçe zorlaşıyor. Türkiye’ye 2003’te dönseydim kimsenin umrunda olmayabilirdim. Münasebetiyle hayatım daha güç olurdu. Bir şeyler yaptıktan sonra dönsem bu sefer öbür türlü zorlukları var. Karışık bir bahis. Türkiye’de de ekonomik durumu ortalama olan bir aileden geliyorum, kimi şeyleri garanti etmem mümkün değil, önümdeki fırsatları kıymetlendirmek zorundayım.”
Türk olduğu için hiç negatif ayrımcılığa maruz kalıp kalmadığını sorduğumuzda ise Açıkmeşe, “Bir göçmenin burada doğup büyüyen biriyle tıpkı yere gelmesi için çok daha fazla çalışması gerekiyor” diyor:
“İnsanların birbirine karşı önyargılı olmaması imkansız. Tipinden, nasıl konuştuğundan, ne kadar akıllı olduğundan, birçok sebepten önyargı oluşabilir. Benim birinci çalıştığım yer JPL’di, sonra akademiye gittim. O ekosistemde çok az hissedilen bir şey geldiğimiz ülkeye nazaran ayrım yapılması. İşin cinsinden dolayı, teknoloji bilim işlerinde daha az görülüyor.
“Tabii ki burada doğup büyüyen bir kişi birçok şeyi daha iyi biliyor, fırsatları daha iyi görüyor, sisteme daha alışık. Bir göçmenin birebir yere gelmesi için çok daha fazla çalışması gerekiyor. Ben doğma büyüme Amerikalı olsaydım bu yaptıklarımla tahminen çok daha fazla fırsat önüme çıkacaktı.
“Mesela JPL Rover’ı indirdi. Televizyonda gördüğünüz birçok mühendisin aksanı filan yok. Aslında en kıymetli mühendislerden biri Arjantinli bir arkadaştı. Onlar o kadar öne çıkarılmıyor, aksanlı bir kişiyi çıkardığında Amerikalı gençlere ilham vermesi sıkıntı üzere görünüyor. Ben Türkiye’deki gençlere ilham veriyorum mesela. Onlar fark ettiriyor olabilir lakin ben bunları pek başa takan bir adam değilim. Ben ne yapabileceğime ağırlaştım hayatım boyunca.
“Bana karşı negatif bir ayrımcılık yapıldıysa; ki hiçbir vakit müspet ayrımcılık yaptıklarını zannetmiyorum, olursa da negatif oluyor, ben onu hiç hissetmedim yapılmışsa da.”
Memurlar
