YANITLI SORULAR
* Bu kaçıncı Ayasofya?
Ayasofya birinci kez İmparator Konstantinos tarafından yaptırılır, çatısı ahşaptır. Arkadios’un ve Eudoksia devrinde çıkan bir ayaklanmada yakılır (404).
İmparator II. Theodosios tarafından inşa ettirilen bazilika da maviler yeşiller tansiyonunda ortadan kaldırılır (Nika İsyanı – 532).
Ve Justinianos devrin ünlü mimarlarından Miletli İsidoros ile Aydınlı Anthemios’a mevcud binayı yaptırır.
* Taşlar İstanbul’dan mı çıkarılır?
Hayır. Marmara Adası, Kuzey Afrika ve Eğriboz’dan taşınır. Efes, Aspendos, Baalbek ve Tarsus’taki antik sütunlar yağmalanır.
* Katolikler Ayasofya’ya hürmetkar mıdır?
Bilakis pek hoşlanmazlar. IV. Haçlı seferinde Ayasofya’yı resmen soyarlar (1204). Latinler mabet içinde katır keser, dansöz oynatır. Fransız fahişe mihraba çıkar. Ortodoks rahibeler tecavüze uğrar.
Başta altın perdeler olmak üzere para edecek ne varsa çalınır, mekana sokulan hayvanlarla İtalya’ya taşınır. Rumlar kenti tekrar ele geçirdiklerinde (1261) Ayasofya perişandır.
* Fatih büyük bir cami yaptırabilirdi. Ayasofya’yı niçin kilise olarak bırakmadı?
İslam orduları kuşattıkları beldeye evvel sulh teklif eder. Teslimi kabul eden yeniden eskisi üzere yaşar, hayatında bir değişiklik olmaz. Kiliselerine manastırlarına dokunulmaz. Lakin silah çeken, erimizi şehit eden bedel öder. En büyük kiliseleri camiye çevrilir, ki “kılıç hakkı” denir buna. Rumlar Ayasofya’nın cami yapılmasını göze alır, neticesine katlanırlar. Hristiyanlar da Atina’da Akropol’ü ele geçirince kilise yaparlar.
* Osmanlılar ona ne kattılar?
Bir sefer Ayasofya statik olarak düşünceli bir mekandır. Tekraren çöküntüler yaşar. Bina ama Mimar Sinan’ın elinden geçtikten sonra itimat vermeye başlar. Minare kuralları payanda olur, kubbeyi noktasında fiyat.
Osmanlılar Ayasofya’yı külliyeye çevirir. Mektep, hamam, şadırvan, muvakkithane, kütüphane, fırn, aşevi ekler, türbeler yaparlar. Medresesi çok itibarlıdır, Molla Hüsrev, Müderris Feramürz, Ali Kuşçu üzere öğretmenler ders verir, mezunları değerli kademelere getirilir. Padişah ve vezirler teravihlerini orada kılar, kandilleri orada idrak etmeye çalışırlar. Ramazanlar çok canlı makbul, İstanbullular Kadir Gecesi, Ayasofya’da toplanır.
* Külliyenin tamir ve bakımı nereden karşılanır?
Ayasofya vakıftır. Fatih, külliye için kaç konut, dükkan, menzil, değirmen, han, hamam, bedesten bağışlar. Her yıl 36.500 altın florin (trilyonlarca lira) harcanır, bina sürekli bakımlıdır.
Ayasofya Türk ahşap, çini, mermer sanatının tepe ürünleri ile süslenir. Ünlü hattatlar (Kazasker Mustafa İzzet Efendi, II. Mahmud Han) levhalar muharrir, kubbeleri kandillerle donatırlar. Mihrap, minber, müezzin mahfilleri, vaaz kürsüsü ve maksureler eklenir ayrıyeten.
* İşgal güçleri Camiye girdi mi?
Mondros Mütarekesi ile Cihan Harbi sona erer ve İtilaf devletleri İstanbul’a ayak basar (Kasım 1918). Nasıl Kudüs-ü şerif İngiliz işgaline uğradığında Almanlar (müttefiktik güya) sevinç naraları attılarsa, yerli ruhaniler de sarfiyat düşmanı kutsar. Ermeni ve Rumlar “biz turist rehberiyiz” diye camiye sokulmaya çalışırlar, masraf işgal kumandanından müsaade alırlar. Vahdeddin Han hususi muhafızlarını Ayasofya’ya yollar, “çan takmaya kalkanlara çekinmeden ateş açın” der, “korkmayın ben varım arkanızda!”
Gerçekten yağmurlu bir günde Fransız birliği gelip kapıya dayanır. Mehmetçik süngü ile yollarını keser, adım attırmaz. İki makinelinin namlusu üzerlerine doğrulunca tutulup kalırlar. Tevfik Beyefendi “Burası cami” der, “Lütfen dışarı arkadaşlar!” Fransız subay sorar: Siz er değil misiniz? Tahliye buyruğuna uymak zorundasınız o devir.
-Evet, ben askerim. Esasen onun için sağ kaldıkça sizi bu kapıdan sokmayacağım! Binaya tahrip kalıpları yerleştirdim, yıktırmayın bana!
Ne İstanbul alelade bir kenttir, ne de Ayasofya rastgele bir cami. Bunu yabancılar da anlar ahir.
* Külliyenin tapusu kimde?
İşgal günlerinde bile müminleri ağırlayan Ayasofya 1 Şubat 1935’de müze yapılır. Halbuki 1936 tarihli tapu senedi “57 pafta, 57 ada, 7. parselde Fatih Sultan Mehmed Vakfı ismine Türbe, Akaret, Muvakkithane ve Medreseden oluşan Ayasofya-i Kebir Camii ismine kayıtlıdır.”
* Müze fikri kimden çıkar?
Kararnamedeki imza M. Kemal’in iki gün önce attığından külliyen farklıdır. Yazı eksperi Vahram Çerçyan “kesinlikle sahte” demekten kaçınmaz. Kaldı ki Karar, Resmi Gazete’de yayımlanmaz, Kanunlar Külliyatında mekan almaz. Hukuken geçersizdir, kimseyi bağlamaz.
İmam ve müezzin takımı da eskisi üzere durmaktadır, maaş almaya devam ederler o yıllarda.
* Evrakta sahtecilik mi?
Usulsüzlük olduğu aşikar. Ayasofya ile ilgili kararnamenin sayısı 1.589. Halbuki bundan iki gün evvelki evrakta 1.606 sayısı var. Geçmişe dönüp araya almak tüzel değil. Kaldı ki, yazı iki sahife ve antetleri farklı gayrı. Gazi Mustafa Kemal 2.587 No.lu kanunla ‘Atatürk’ soyadını almıştır. Soyadı yazan imzasını 27’sinden evvel kullanamayacağına nazaran tertip ortada. M. Kemal’in bu türlü şaibeli yollara gereksinimi yoktur, zira o gün itiraz edebilecek bir merci bulunmaz önünde.
* Medrese ne oldu pekala?
Fatih devrinde yapılan medrese devrana yenilir. Abdülmecid Han devrinde yaptırılan ve mimari bedeli olan bina ise Müzeler Yöneticisi tarafından yıktırılır.
Bir memur bunu kendi başına yapamayacağına nazaran VI. İnönü Hükümeti olmalı gerisinde.
KARŞILIKSIZ SORULAR
M. Kemal’in doğup büyüdüğü Selanik’te 1912 öncesi 83 cami vardı, bugün iki tane kaldı, onlar da metruk ve ibadete gizli. Yunanistan burada benim dediğim olur derken, Ali Istek Bey’in kabir taşını bile kırıp yok ederken, İstanbul’da Türk’ün dileği olmasın mı? Mütekabiliyet bunu mu gerektiriyor?
1931 yılında Türkiye Cumhuriyeti oturmuş tanınmıştır, Yunanistan üzere küsürat bir memlekete jest yapma gereksinimi mı vardır?
“İstanbul artık Türklere bırakılamaz” kelamının sahibi Amerikalı Charles Richard Crane Tokatlıyan Otelinde kimlerle buluşur, Ayasofya hakkında neler konuşulur?
Th. Whittemore, Bizans Enstitüsünü niçin kurar? Konstantinapol’ü ihya peşinde olduğunu söylemesine karşın niçin takibe alınmaz? Arkeolog vasfı yok iken cami nasıl ona teslim edilir? Ajanlığı ve ahlaki zaafları bilinen bu karanlık şahıs İstanbul’da nasıl da fütursuzca dolanır?
Devrin ABD Ankara Büyükelçisi Joseph C. Grew işin neresindedir?
Ve gelelim hadisenin bir farklı yanına. Türkler sanatsever bir millettir, tamam. Fakat haç ve ikona olmamak kaidesiyle. İnancımıza nazaran o suretler şirktir. Fetih ordusu bunlarla savaş için girmemiş midir İstanbul’a.
Mermerlerdeki haçları bile kazıyan bir muvahhidin, putperestliğe çanak tutan fotoğrafları bırakması mümkün yönetici?
Ki, bunlara ikona kırıcı Hristiyanlar dahi tahammül edemez, ortadan kaldırırlar, 845 yılına kadar Ayasofya’da tek fotoğraf bulunmaz.
XVII. asırda İstanbulu gezen Pietro della Valle, Stochove, De Montconys, Thevenot, Tafferner, Smith, De Bruyn, Du Mont üzere seyyahlar mozaiklerin “yüzlerinin silik olduğunda” müttefiktirler. (Bertrand de la Borderle, Lyon 1542 / J. Ebersolt; Constantinople byzantine et les voyageurs du Levant. Paris 1918)
Whittemore’un İtalya’dan Gregorini ve Benvenuti isimli mozaik sanatkarlarını get
rdiğini biliyoruz. Bunlar silinen suretleri yine mi yapar? Cami bunun için mi gizli kalır?
Şayet o denli ise Bizans’ta olmayan seramik ve boyaları kullanmanın, antik surları hazır betonla yenilemekten ne farkı var?
İstanbul üzere rutubetli ve zelzeleli bir kentte sıvalar dökülebilir. Güzel de bunlar taban mi seçti? Niçin hiç yüze göze gelmediler de daima eteklerde paçalarda dolandılar?
Anlatılanlara nazaran Osmanlı sıvasının mozaiklerin üstünde olması lazım. Halbuki birtakım taraflarda mozaik bariz bir formda kabarık, sıva daha aşağıda. (Okuyucularımızdan gelen fotoğraflar var)
Evet mozaik bulacağız diye yok edilen tezyinat tarihi eser değil mi? O güzelim kalem işlerini hırpalamaya hakları var mıdır?
İRFAN ÖZFATURA
Memurlar
