– Yargı sistemindeki yerini 25 Nisan 1962’de alan Anayasa Mahkemesi, siyasi parti kapatma davaları, Büyük Divan yargılamalarının yanı sıra vatandaşların kişisel müracaatlarını da karara bağlıyor.
AA muhabirinin derlediği bilgilere nazaran, Yüksek Mahkeme, 1961 Anayasası ile kuruldu.
Anayasa Mahkemesinin kuruluşu, vazife ve yetkileri, yargılama ve çalışma yolu ile kararlarının niteliği 1961 Anayasası’nın 145-152. hususlarında düzenlendi. Buna bağlı olarak Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Yolları Hakkında Kanun 22 Nisan 1962 tarihinde kabul edildi. Kanun, 25 Nisan 1962’de yürürlüğe girdi.
Anayasa Mahkemesine birinci kuruluşunda, kanun ve Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) iç tüzüklerinin, Anayasa’ya “şekil ve esas” bakımından uygunluğunu denetleme vazifesi verildi.
Mahkeme, bu vazifenin yanı sıra görevleriyle ilgili kabahatlerden ötürü Anayasa’da sayılan şahısları Ulu Divan sıfatıyla yargılamak, siyasi partilerin kapatılması hakkındaki davalara bakmak, siyasi partilerin gelir kaynakları ile sarfiyatlarına ait hesapları incelemek ve Anayasa ile verilen öteki vazifeleri yerine getirmekle yetkili kılındı.
Anayasa Mahkemesi, 1961 Anayasası’nın 145. hususuna nazaran, 15 asıl ve 5 yedek üyeden oluşacak halde kuruldu, üyelerden 4’ü Yargıtay, 3’ü Danıştay, 1’i Sayıştay Genel Heyeti tarafından, 3 üye TBMM, 2 üye Cumhuriyet Senatosu, 2 üye ise biri Askeri Yargıtaydan olmak üzere Cumhurbaşkanınca seçiliyordu.
1982 Anayasası’nda Anayasa Mahkemesine, kanunların, kanun kararında kararnamelerin ve TBMM İç Tüzüğü’nün Anayasa’ya biçim ve temel bakımlarından uygunluğunu denetleme, Anayasa değişikliklerini ise yalnızca sonlu sayıdaki form eksiklikleri istikametinden inceleme misyonu yanında, Anayasa’da sayılan birtakım bireyleri vazifeleriyle ilgili cürümlerden ötürü Ulu Divan sıfatıyla yargılama ve siyasi partilere ait dava ve müracaatlara bakma vazifesi verildi.
1982 Anayasası’nda Anayasa Mahkemesi, 11 asıl ve 4 yedek üyeden oluşacak biçimde şekillendirildi. Cumhurbaşkanı, 2 asıl ve 2 yedek üyeyi Yargıtay, 2 asıl ve bir yedek üyeyi Danıştay, birer asıl üyeyi Askeri Yargıtay, Askeri Yüksek Yönetim Mahkemesi ve Sayıştay Genel Konseyi’nce kendi Lider ve üyeleri ortasından, üye tam sayılarının salt çoğunluğu ile her boş yer için gösterecekleri üçer aday içinden, bir asıl üyeyi ise Yükseköğretim Heyetinin kendi üyesi olmayan yükseköğretim kurumları öğretim üyeleri içinden göstereceği 3 aday ortasından, 3 asıl ve bir yedek üyeyi ise üst kademe yöneticileri ile avukatlar ortasından seçiyordu. Anayasa’ya nazaran, Anayasa Mahkemesine seçilen üyeler 65 yaşını doldurunca emekli oluyordu.
– 2010 Anayasa değişikliğiyle oluşan yapı
Anayasa’da değişiklik öngören 7 Mayıs 2010 tarihli 5982 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın Kimi Unsurlarında Değişiklik yapılması Hakkında Kanun’un, 12 Eylül 2010’daki halk oylamasıyla kabul edilmesinin akabinde Anayasa Mahkemesinin kuruluşu, vazife ve yetkileri yine düzenlendi.
Anayasa değişikliğinin akabinde kabul edilen 30 Mart 2011 tarihli 6216 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Yöntemleri Hakkında Kanun ile de Anayasa Mahkemesinin çalışma tarz ve temelleri belirlendi.
Değişiklikle üye sayısı 17’ye çıkartılan Anayasa Mahkemesinin, 2 kısım ve genel şura halinde çalışması benimsendi, Mahkemeye mevcut misyonlarının yanı sıra kişisel müracaatları karara bağlamak ve ferdi müracaatların kabul edilebilirlik incelemesini yapmak üzere kurullar oluşturulmasına imkan tanındı.
Ayrıyeten 12 Eylül 2010’da yapılan Anayasa değişikliği ile Anayasa Mahkemesine, Şanlı Divan sıfatıyla, “görevleriyle ilgili suçlardan” ötürü Cumhurbaşkanını, Bakanlar Heyeti üyelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay, Askeri Yargıtay, Askeri Yüksek Yönetim Mahkemesi Lider ve üyelerini, Başsavcılarını, Cumhuriyet Başsavcıvekilini, Yargıçlar ve Savcılar Yüksek Şurası ve Sayıştay Lider ve üyelerini yargılama vazifesine ek olarak TBMM Lideri, Genelkurmay Lideri, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Kumandanları ve Jandarma Genel Kumandanını yargılama misyonu de verildi.
2010 Anayasa değişikliğiyle, Anayasa Mahkemesi üyelerinin vazife mühleti 12 yıl ile sonlandırıldı, üyelerin yine seçilememesi aslı da getirildi.
– 2017 Anayasa değişikliği sonrası devir
Anayasa değişikliğinin 16 Nisan 2017’deki halk oylamasında kabul edilmesinin akabinde Anayasa Mahkemesinin kuruluşu, misyon ve yetkileri de yine düzenlendi. Bu Anayasa değişikliğinin akabinde 6216 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Yöntemleri Hakkında Kanun’da da değişiklik yapılarak Anayasa Mahkemesinin kuruluşu ile yordam ve asılları yine belirlendi.
Değişiklikle Anayasa Mahkemesinin üye sayısı 15’e düşürüldü, Genel Şuranın, lider yahut başkanvekilinin başkanlığında 10 üye ile toplanması, kısımların üye sayısı ise 6 olarak düzenlendi.
6771 sayılı Kanunla yapılan değişiklikle “Kanun Kararında Kararname” kavramı kaldırıldı, Cumhurbaşkanına, Cumhurbaşkanlığı kararnameleri çıkarma yetkisi verildi. Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin form ve temel bakımından Anayasa’ya karşıtlığı tezlerini inceleme yetkisi ve vazifesi de Anayasa Mahkemesine verildi.
Birebir kanunla Anayasada yapılan değişiklikle Başbakanlık kaldırıldı ve Anayasa Mahkemesine iptal davası açabilecek olanlar da değişti.
Buna nazaran, kanunların, Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin, TBMM İç Tüzüğü yahut bunların muhakkak unsur ve kararlarının hal ve temel bakımından Anayasa’ya karşıtlığı argümanıyla Anayasa Mahkemesinde iptal davası açabilme hakkı, Cumhurbaşkanına, TBMM’de en fazla üyeye sahip 2 siyasi parti kümesine ve Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının en az 5’te biri fiyatındaki üyelere ilişkin oldu.
Bu değişiklikle ayrıyeten, Cumhurbaşkanı Yardımcılığı kuruldu, Yargıçlar ve Savcılar Yüksek Heyeti ibaresinden “Yüksek” sözü çıkarıldı, Askeri Yargıtay ile Askeri Yüksek Yönetim Mahkemesi kaldırıldı. Askeri Yargıtay ile Askeri Yüksek Yönetim Mahkemesinden seçilen üyelerin vazife müddetlerinin sona ermesinden sonra anılan mahkemelerden yeni üye seçilmedi.
Bu değişikliklerle birlikte Anayasa Mahkemesinin Ulu Divan sıfatıyla yargılayabileceği bireyler de değişti. Buna nazaran, Anayasa Mahkemesi, Cumhurbaşkanını, TBMM Liderini, Cumhurbaşkanı yardımcılarını, bakanları, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay Lider ve üyelerini, Başsavcılarını, Cumhuriyet Başsavcıvekilini, Yargıçlar ve Savcılar Konseyi ve Sayıştay Lider ve üyelerini vazifeleriyle ilgili cürümlerden ötürü Büyük Divan sıfatıyla yargılayabiliyor. Genelkurmay Lideri, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Kumandanları da misyonlarıyla ilgili hatalardan ötürü Şanlı Divanda yargılanabiliyor. Anayasa Mahkemesinin Jandarma Genel Kumandanını yargılama yetkisi ise kaldırıldı.
– Ferdi müracaat hakkı
Türkiye’nin, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesindeki (AİHM) ihlal davalarını azaltmak emeliyle 23 Eylül 2012’de getirdiği Anayasa Mahkemesine ferdî müracaat hakkı, ortalarında ünlülerin, siyasetçilerin, çocuğuna kendi soyadını vermek isteyen boşanmış bayanların, şiddet mağdurlarının da bulunduğu çok sayıda kişinin umudu oldu. 23 Eylül 2012’den 31 Aralık 2020’ye kadar geçen müddette Yüksek Mahkemeye yaklaşık 300 bin kişisel müracaat yapıldı.
Bu süreçte ferdî müracaatlarda Yüksek Mahkeme kıymetli kararlara imza attı. Anayasa Mahkemesinin 2015’teki “boşanan annenin çocuğuna soyadı vermesine” ait kararı, pek çok boşanmış anneye yol gösterdi. 2015’teki kararıyla boşandıktan sonra velayeti kendisine geçen çocuğuna kendi soyadını verme isteği reddedilen anneyi haklı bulan Yüksek Mahkeme, annenin Anayasa’nın 20. unsuruyla garanti altına alınan aile hayatına hürmet hakkının ihlal edildiğine hükmetti. Bu kararın akabinde açılan pek çok davada boşanan annelerin çocuklarına soyadlarını vermesinin önü açıldı.
Kamuoyunun gündeminde yer alan şiddete uğrayan bayanlar hakkındaki müdafaa önlemlerinin vaktinde uygulanmamasıyla ilgili de kıymetli bir karara imza atan ve şiddet gören bayanı muhafaza önlemlerinin gecikmesini hak ihlali sayan Yüksek Mahkeme, öteki bir kişisel müracaatta ise nitelikli cinsel atak sonucu gebe kalan genç bayanın gebeliğin sonlandırılması talebinin reddedilmesini hak ihlali olarak kabul etti, müracaatçıya 100 bin lira tazminat ödenmesine karar verdi.
Ferdi müracaat hakkı tanındığından bu yana pek çok mağdurun başvurduğu Anayasa Mahkemesi, süreçte başörtüsüyle ilgili de kıymetli kararlara imza attı.
Başörtüsüyle duruşmaya alınmadığı için ferdî müracaatta bulunan avukatın haklarının ihlal edildiğine karar veren Anayasa Mahkemesi, başörtüsü kullandığı gerekçesiyle devlet memurluğundan çıkarılan bayanın da din özgürlüğünün ihlal edildiğine hükmetti.
Yüksek Mahkeme, başörtüsü yasağından ötürü üniversiteden ilişiği kesilen öğrencinin aldığı bursları iade etmek zorunda kalmasını, din özgürlüğü ve eğitim hakkının ihlal edilmesi olarak gördü.
Ayrıyeten Anayasa Mahkemesi, bir vatandaşın yerinden kamulaştırma yapılmadan güç nakil sınırı geçirilmesini mülkiyet hakkının ihlali saydı.
– Merasim ve etkinlikler ertelendi
Yeni tip koronavirüs (Kovid-19) salgını nedeniyle geçen sene kuruluş yıl dönümü merasimi düzenlemeyen Anayasa Mahkemesi, 59’uncu kuruluş yıl dönümü merasim ve etkinliklerini de erteledi.
Memurlar
