– Sıhhat Bakanlığı Koronavirüs Bilim Şurası Üyesi ve Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ateş Kara, Türkiye’ye 11 Aralık’ta gelmesi planlanan Kovid-19 aşısının birinci uygulamasının, testler için en az 14 güne gereksinim olduğundan 25-26 Aralık’ta yapılabileceğini söyledi.
İnsanlık, ölümcül Kovid-19 virüsüne deva bulmak için yarış içinde. Salgından çıkışın umudu olan aşı çalışmalarında değerli aralıklar kaydedildi. Türk bilim adamları da aşı çalışmalarını tüm süratiyle sürüyor. Bir taraftan da aşıyla ilgili ortaya atılan savlar, kamuoyunun gündeminden düşmüyor. Türkiye’ye 11 Aralık’tan sonra gelmesi planlanan Çinli SinoVac firmasının geliştirdiği Kovid-19 aşının özellikleri ve güvenilirliği de merak konusu.
Koronavirüs Bilim Heyeti Üyesi Prof. Dr. Kara, gelecek günlerde Türkiye’de uygulanmaya başlanması planlanan aşının nitelikleri, tesiri ve öteki aşı çalışmalarıyla ilgili AA’nın sorularını şöyle yanıtladı:
Soru: Kaç çeşit aşı tipi var?
Canlı ve meyyit (inaktif) aşılar var. Birtakım mikroorganizmaları tembelleştirebiliyor, kimilerini zayıflatabiliyoruz. Bu türlü olunca hastalık yapabilme kapasiteleri azalıyor. Daha doğrusu büsbütün ortadan kalkıyor ya da hayatını devam ettirebiliyor. Nerede devam ettirebiliyor? Uygun bir ortamda. Ortam bozulduğu vakit da kendi kendine ölebiliyorlar. Bunlar canlı aşılardır.
Soru: Canlı aşının avantajı nedir?
Bir defa bile verseniz insan bedeninde çoğalmaya çalıştığı, hareket ettiği için bizim savunma sistemimiz onu çabucak görüyor. Yabancı ve düşman olarak algılıyor. Çok önemli bir yanıt veriyor. Ömür uzunluğu neredeyse gözetici oluyor. Canlı aşıları zayıflatırken mikroorganizmalara şöyle diyoruz. Siz mikroorganizma olarak ne istiyorsunuz? Onların da temel gayesi üremek ve çoğalmak. Biz ona istediği yiyeceği ve gıdayı verdiğimiz anda da süratle çoğalmaya başlıyor. Bu türlü olunca da muhtaçlık duymadığı, gerek görmediği şeyleri vakit içerisinde kaybediyor. Zira onları taşımak bir yük getiriyor. Nedir o? Bizde hastalık yapabilme kapasitesi. Bunları kaybediyor ve zayıflamış oluyor. Biz onları canlı aşı olarak uyguluyoruz.
Soru: İnaktif aşı nedir?
Kimi mikroorganizmaları zayıflatamıyoruz. Ne yaparsak yapalım o mikroorganizmalar hastalık yapma özelliklerini devam ettiriyor. Bu türlü bir durumda da bu mikroorganizmayı öldürerek veriyoruz. Mikroorganizmayı canlı vermiyoruz lakin insan bedenine meyyit olarak veriyoruz. Buna da inaktif halde diyoruz. Meyyit olarak verdiğimizde bizim temel olarak istediğimiz; aşıda hastalık yapabilme gücü olmayan fakat bedenin savunma sistemi tarafından tanınacak, bağışıklık sistemimiz tarafından öğrenilecek ve ona yanıt verecek bir halde immün cevabımız olsun istiyoruz. Savunma askerimiz onu görsün, öğrensin istiyoruz. Aşılarda da mümkün olduğu kadar mikroorganizmaları tanıtmak istiyoruz.
Canlı verdiğimizde hareket ettiği ve kımıldadığı için immün sistem onu çok iyi tanıyor, çok güçlü karşılık veriyor ve tahminen bir kez aşı yapmak yetiyor. Meyyit olarak verdiklerimizdeki ıstırabımız, bu mikroorganizma hareket etmiyor, meyyit. Beden görüyor fakat birtakım durumlarda almıyor. O vakit da birkaç doz yapmak gerekiyor. Çocukluk çağındaki aşılarımıza dikkat edecek olursak üç doz yapıyoruz. Hatta ortada da hatırlatıyoruz. O mikroorganizmayı öldürerek insan bedenine rastgele bir biçimde ziyan vermeyeceğinden emin olduktan sonra vermemiz, Louis Pasteur’dan itibaren bildiğimiz ve bugün de çok yaygın uygulanan bir teknoloji. Buradaki sorun nedir? Öncelikle bu mikroorganizmayı üretmeniz gerekiyor. Ürettikten sonra öldürmeniz gerekiyor. Bu türlü bir zahmetimiz var kâfi sayıda üretebilmek için.
İnaktif aşıda bir bütünü vermekten fazla yalnızca, insan bedeni olarak düşünün, baş kısmını göstersek tanınabilir mi? Tanınabilir. Bu türlü olduğu durumlarda da yalnızca o kısımları veriyoruz. O kısımları vermenin yolu, onu dışarıda üreteceksiniz. Virüslerde de bizde de bütün bilgi bir koda yazılmış vaziyette. O kodlanan kısmı versek, bizim bedenimiz da o parçayı üretse, bedenimizin da immün kısmı onu görüp karşılık verse olur mu? Olur. Ya bütün virüsü öldürüp, verip tanıtacağız ya da bunu üreten bilgiyi insan bedenine vereceğiz. Bilgi dediğimiz kısım; mRNA. İnsan bedeninde bu üretiliyor, buna yanıt veriyor. İnaktifte virüsü öldürüyoruz. Büsbütün meyyit biçimiyle veriyoruz.
Bu tekniklerden bugün için ülkemizde konuşulan iki aşı ön planda. Bu kodlamayı direkt değil de bir diğer virüsün içine koyup onun bedenimizde bunu üretmesini sağlamaya çalışırsak o da AstraZenaca’nın Oxford Üniversitesi ile geliştirdiği aşı. Bunların üçü de inaktif aşılar ancak birinde bütün mikroorganizmayı veriyoruz, başkasında bilgiyi direkt mRNA olarak veriyoruz, bir başkasında ise o mRNA’yı bir diğer virüse, diğer mikroorganizmaya verip onu insan bedeninde çoğaltmasını sağlayarak uyguluyoruz.
Soru: İnaktif aşı ile mRNA ortasındaki en büyük fark nedir?
İnaktif aşının en büyük dezavantajı, üretimi sıkıntı ve değerli. Neden? Zira sizin çok ölçüde bunu üretmeniz gerekiyor. Onu öldürüp ondan sonra da bunu aşı haline getirmeniz gerekiyor. Çok ölçüdeki virüsü ürettiğiniz ortamı oluşturmak güç ve maliyeti çok yüksek.
mRNA aşısının teknolojisi güç lakin üretimi kolay. Ortada bu türlü bir fark var. O nedenle maliyet avantajı mRNA aşısında ve o virüsün taşıyıcı olduğu aşılarda maliyet avantajı var.
Soru: Aşılar değerlendirilirken hangi kriterlere bakılıyor?
Bu periyottaki en büyük isteğimiz, aşıya erken ulaşabilmek. Ana kriterimizin de güvenlik olması gerekiyor. Genel olarak baktığımızda inaktif aşı yıllardır kullandığımız, teknolojisini bildiğimiz, meyyit olarak verdiğimiz için en avantajlısı üzere görünüyor. mRNA aşısının üretimi kolay, teknolojik olarak tahminen daha iyi karşılık verecek, onu görüyoruz. Bugüne kadar alışkın olduğumuz bir aşı değil. Yeni bir teknoloji. Güvenlik tarafında kesinlikle datalarının çok net olması ve bilgilerin ortaya konulmuş olması gerekiyor.
Aşıya bakarken ilaç üzere düşünmemek lazım. Aşılar çok sık ve ayrıntılı incelenir. Zira sağlıklı şahsa yapacaksınız. Yalnızca bugün değil 3, 6 ay ya da 1 yıl sonra da rastgele bir tesirinin olmadığından emin olmamız gerekiyor. Bu bakımdan değerlendirdiğimiz vakit, Türkiye’nin şu periyotta kayıpları yükseliyor, önümüzdeki periyot de kayıpların yüksek olma ihtimali olduğu için öncelikle aşıyı erişilebilir kılmak lazım. Bu bakımdan tüm üreticilerle görüşülüyor. Bundan sonraki basamakta, aşının çok inançlı olması lazım ya da güvenliğinden sizin bir biçimde emin olabileceğiniz bir tarafta durmanız lazım. Sonra da aktifliğine bakmanız lazım.
Soru: Bu bilgiler ışığında aşılar ne kadar inançlı?
Dünya Sıhhat Örgütünün aşı yüzde 50 bile tesirli olsa kabul edileceğine yönelik açıklaması oldu. Bu türlü bir salgın periyodunda aşıyı uyguladığınızda ne kadar muvaffakiyet elde ediyorsanız o kadar iyidir. Bugün için elde ettiğimiz bilgiler ve araştırıcıdan gelen bilgiler bu aşıların aktifliğinin yüzde 90’lar civarında olduğunu gösteriyor. En değerli kriterimizin güvenlik olması lazım. Ülkemiz her iki aşı kümesiyle dünyada önde olanlarla ilgileniyor. Temin ve güvenlik kısmından bakarak hareket ediyor.
Soru: Türkiye’ye gelecek aşının güvenilirliği nasıl test edilecek?
Türkiye tüm aşı üreticileriyle görüşüyor. Birinci etapta tedariği garantiye alınmış inaktif aşı var. Birebir vakitte mRNA aşısı var. İnaktif aşının tarihi ve geliş vakti belirli. mRNA aşısının görüşmeleri de şu anda devam ediyor. Bunlardan mümkün olduğu kadar da temin edilmeye çalışılıyor. Süratli temin kadar güvenlik tarafı kıymetli. Türkiye şu kararı net olarak söylemiş değil. “Bu aşıyı çabucak alıyorum.” demedi. Türkiye, datalarına bakıyor. Faz 3 çalışmalarını Türkiye de yapıyor. Bu mevzuda çok uzman bilim insanları çalışıyor.
Faz 3 çalışmasındaki datalarına bakacak. Bunlar çok olumlu geliyorsa, önümüzdeki günler içerisinde dünyadaki dataları de bu halde olumluysa o vakit “O aşıyı artık bana gönderebilirsiniz.” diyecek. Türkiye, ön görüşmelerini yaptı ve ön kurallarını da ayarladı. Bunları gördükten sonra onların gönderilmesine müsaade verilecek. Birinci gelebilecek aşı, inaktif aşı. Birinci değerlendirmelerde de her şey olumluysa Türkiye önümüzdeki hafta diyecek ki gelsin.
Aşı gelince çabucak yapılacak mı? Hayır. Onun da temel nedeni hangi aşı olursa olsun her ülke kendi testlerini ve uygulamalarını kesinlikle yapıyor. Tüm testleri yapılmış olmasına karşın bir kez daha yapılacak. Bu standartlar sağlandıktan sonra bu aşı kullanılabilecek. Bu testlerin uygulama müddeti 7 günden kısa değil. Bir kısmının müddeti 2-3 gün. Bu testi geçerse, bir sonraki test yapılacak. Onun için de bu müddetin 14 günün altında olması mümkün değil. Türkiye’ye birinci aşı 11 Aralık’ta gelebilecek üzere görünüyor. Geldikten sonra en az 14 gün testleri sürecektir. Bu mühlet 15 gün ya da 20 gün olabilir. Ortadaki testte bir sorun çıkarsa tekrar yapılır, kıymetlendirilir. Testin işleyişi sırasında tereddütte kalınırsa o test tekrar yapılır. Bizim aşı 11 Aralık’ta gelince en erken yapılacağı tarih 25-26 Aralık üzere olur.
Soru: Aşı geldikten sonra nasıl bir yol izlenecek?
Türkiye hazırlıklarını yaptı, mukavelelerini imzaladı, kaidelerini belirledi. Rastgele bir meşakkat çıkarsa mukavele feshedilir. Türkiye, teşebbüslerinde bulundu. Aşı en erken ne vakit gelecek? Birisi 11’inde birisi tahminen 20’sinde gelecek. Bunların da hazırlıkları yapıldı. Kendi bilgilerinde bir sorun çıkar ya da bir işaret gelirse o vakit “Göndermeyin.” denilebilir.
Her şey olumlu giderse, 11 Aralık’ta gelmesi planlanan aşı, inaktif aşı. Çin’den gelecek aşı. 11 Aralık’ta geldi, bu çabucak Türkiye’ye dağıtılacak, tüm noktalara gidecek. Testler yapılmaya devam edilecek. Testler sonunda “tamam” denilirse “Elinizdeki aşıları uygulayın.” denilecek. Testlerde bir şey çıkarsa, tüm aşı geri alınıp Çin’e ya da Moderna’ya geri gönderilecek.”
Soru: Gönüllüler üzerinde yapılan aşılarda yan tesir görüldü mü?
Bu bir ön bilgiydi. Onun ayrıntı bilgileri şimdi daha tam oluşmadı. Önümüzdeki günlerde oluşup da hepsi iyiyse, hiçbir ıstırap yoksa o vakit “Aşıyı gönderin.” denilecek. Aşı o vakit 11 Aralık’ta gelecek. O sonuçların da 7-8-9 Aralık üzere çıkması planlanıyor. Her şey tamam denilirse lakin o vakit aşı gelecek. Kendi güvenlik bilgilerimize bakılarak hareket ediliyor. Birebir kıymetlendirme BioNTech Pfizer aşısı için de yürüyor. Onun için de teşebbüste bulunuldu. Oranın güvenlik bilgileri de uygun gelirse o formda oradan da istenecek. İnaktif aşıdaki ölçü biraz daha yüksek, buradaki ölçü biraz daha düşük olacak. Türkiye karar verip “uygun” derse bu aşıların muteber olduğunu söylememiz lazım.
Soru: Aşılar nasıl saklanacak?
İnaktif aşı, meyyit aşı olduğu için o olağan buzdolabı şartlarında saklanabiliyor. Daha rahat dağıtımı var. 2-8 derecede saklanabiliyor. Onu kesinlikle kıymetlendirmemiz lazım. O denli bir avantaj var. mRNA aşısı bilgiyi taşıdığı için, bu da çok kolay yıkıldığı için eksi 70 derecenin altında saklanması gerekiyor. Bu biraz lojistik açıdan kısıtlayıcılık olabilir. Bunun altyapısı da yapılabilir mi? Evet yapılabilir. Türkiye için çok güç olmayacaktır.
Soru: Türkiye neden Çin aşısını kullanacak?
Türkiye nüfus olarak büyük bir yapıya sahip. Aşı büyük bir kümeye uygulanacak. mRNA teknolojisi, yaygın bir uygulama değil. Dataları var, elimizdeki datalara baktığımız vakit hepsi olumlu.
İnaktif aşı teknolojisine geldiğimizde çok uzun yıllardır uygulanıyor. Sonuç olarak meyyit. Meyyit bir mikroorganizmayı veriyoruz. Orada olabilecek istenmeyen yan tesirleri biliyoruz. Meyyit mikroorganizma olduğu için kolda biraz ağrı, kızarıklık olur. Bunun ötesinde çok büyük bir yan tesir bekler miyiz? Hayır beklemeyiz. Ender istisnalar olabilir. Bu türlü bir fark olduğu için güvenlik çok kıymetli. Aktiflikte de birbirlerine yakın olduklarını açıkladılar.
Soru: Aşıların maliyeti nedir?
Çin aşısının, inaktif aşının maliyeti, mRNA aşısından bir ölçü daha yüksek. Aşıda “pahalı” dememek lazım. Sağlıklı bireye yaptığımız bir uygulama. Korumak maksatlı yapıyoruz. Önceliğin güvenlik olması, gerisinden da aktiflik gelmesi lazım. Güvenlikte çok emin, etkinliğinde de iyiyseniz onu tercih edebilirsiniz. Çok tesirli olabilir, çok yüksek kollayıcı olabilir lakin güvenlik tarafında ezası varsa, istenmeyen tesirleri fazlaysa bu istenmeyen tesirler kızarıklık, hafif ateşse kabul edilebilir. Daha ağır yan tesirlere neden olabilme ihtimali varsa o vakit aktifliği düşük de olsa “Bu tarafa kayabilirim.” dersiniz. Erken periyot güvenlik bilgileri, klasik üretim usulü olduğu için uzun. Marta ve nisana geldiğimizde iki aşıda da uzun periyot bilgilerini birbiriyle karşılaştırabilir hale gelebiliyoruz.
Soru: Aşıda öncelik hangi kriterlerle belirleniyor?
Koronavirüsün geniş bir yelpazesi var. Bir taraf neredeyse ayakta bulgusuz geçirebiliyor, bir taraf da çok ağır. Öncelikle her iki tarafa hizmet edebilmesini sağlayabilmek için sıhhat çalışanlarının aşılanması gerekiyor. Tüm dünyayı aşılayabilecek kadar bir aşıya sahip olunamayacak. Kısıtlı, basamak basamak ilerlenecek.
Salgının en makus gideceği devir bizim için önümüzdeki aylar olacak. Ne kadar aşıya erken kavuşursak o kadar iyi. Muhakkak sayıda gelecekse bu kısıtlı olan ölçüyle ben en fazla kime avantaj sağlayabilirim? En kritik kümeye.
Salgının en başından itibaren bilhassa büyüklerimizi müdafaaya çalıştık. “Virüsü alırsanız, hastaneye yatma ihtimaliniz yüksek.” dedik. Daima 65 yaşın üzerinden özveri istedik. O vakit aşı geldiğinde birinci muhafazamız gereken, en yüksek riski olan o kümeye aşı yapmamız lazım.
Türkiye aşıyı, mümkün olduğunca yüksek ölçülerde elde etmeye çalışıyor. Bunu da mümkün olduğu kadar süratle, sıhhat çalışanlarıyla tıpkı anda 65 yaşın üzerine yapacak.
İkinci evrede kolluk kuvvetlerinin öncelikli olması gerekiyor. 65 yaşın üzerinde büyüklerimiz çok riskli fakat sonrasında genç lakin altta hastalığı olanları bunun içine alıyoruz.
Bunun çabucak gerisinden öğretmenlerimizin gelmesi gerektiğini düşünüyorum. Bizim geleceğimiz, Türkiye’nin geleceği. Hepimiz için, çocuklarımız için en değerlisi. Onların ömrünü da bir an evvel olağan kaidelere getirmemiz gerekiyor. Öğretmenlerimizin de bizim listelerimizde daha üstte olması gerekiyor.
Hayatın gerekliliği için tarım ve besinde çalışanlarla bu devam edecektir.
Memurlar