Ayasofya‘nın asli kimliğine tekrar kavuşturularak cami haline getirilmesi dünyanın farklı coğrafyalarındaki Müslüman kamuoyları tarafından sevinçle karşılandı. Malezya’dan Güney Afrika’ya, Pakistan’dan Cezayir’e, Endonezya’dan Bosna-Hersek’e dünyanın birçok ülkesindeki Müslümanlar bu kararı kutlarken, açılış merasimini de televizyon ve toplumsal medyadan takip ettiler. İslam coğrafyasındaki kamuoyları Ayasofya kararını bu derece benimserken kimi ülke idarelerinin yansıları ise dikkat alımlı oldu. Meşruiyetlerini halktan almayan ve dış siyaset ve bölgesel mevzulardaki görüş ayrılıklarından ötürü Türkiye’ye karşı hasmane tavır içerisinde olan Mısır, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) ve Suudi Arabistan’dan Ayasofya’nın mescide dönüştürülmesi kararına gelen reaksiyonlar ise eleştireldi.
Bu tenkitler, temelde, bu rejimlerin Ayasofya ile ilgili kararı da Türkiye tersliğinde bir araç olarak kullanma stratejileri doğrultusunda yöneltildi. Dış siyaset ve bölgesel sorunlarda Ankara ile farklı önceliklere sahip olan bu rejimler, kendi kamuoylarından reaksiyon alacak olmalarına karşın, İslam ümmetinin büyük çoğunluğunun gerisinde durduğu ve desteklediği bir kararı eleştirebilmişlerdir. Her ne kadar üst seviye resmi kurumlarca açık bir halde söz edilmese de, bu rejimlere yakın aktörlerin yahut temsilcilerin Ayasofya’nın mescide çevrilmesine reaksiyon göstermeleri, Türkiye zıtlığının geldiği seviyeyi göstermesi açısından da kıymetli.
Bu manada en dikkat çeken yansılardan biri Mısır Müftüsü Şevki Allam’dan geldi. Bir televizyon kanalında katıldığı programda, Ayasofya’nın mescide çevrilmesinin kabul edilemez olduğunu belirten Allam “Kiliselerin mescide çevrilmesinin İslam’a aykırı” olduğunu tez etti. Ayasofya’nın insanlığın kültürel mirası olduğunu savunan Allam, İslami metinlerde bu mirasın olduğu üzere korunması gerektiğinin belirtildiğini argüman etti. Öte yandan, Mısır’ın El-Ezher Üniversitesi’nden kimi üst seviye din adamlarının da Ayasofya kararını eleştirdiklerine şahit olduk.
Mısır‘daki bu telaffuzların gerisinde siyasi saikler olduğu unutulmamalı. Ülkede 2013 yılında gerçekleşen darbeyle iktidara gelen Abdulfettah Es-Sisi idaresi altında, El-Ezher ve Mısır Müftülüğü üzere kurumlar rejimin tam manasıyla birer enstrümanı haline gelmiş durumdalar. Aslında El-Ezher’in büsbütün Mısır’daki otokratik idarelerin denetiminde işleyen bir kurum haline gelişi yeni bir hadise değil. Cemal Abdünnasır periyodunda başlayan bu süreç daha sonra Enver Sedat ve Hüsnü Mübarek periyotlarında de devam etmişti. O denli ki Hüsnü Mübarek’e karşı 25 Ocak 2011’de başlayan ve milyonlarca Mısırlının sokaklara döküldüğü şovlar sırasında, El-Ezher piri halka meskenlerine dönmeleri ve idareye karşı protestolara katılmamaları davetinde bulunmuştu. El-Ezher bu çizgisini 3 Temmuz 2013’teki askeri darbe sonrası süreçte de sürdürerek daha evvel hiç olmadığı kadar rejimin güdümüne girdi.
El-Ezher ve Mısır Müftülüğü üzere kurumlar darbe sonrası devirde, ülke içinde muhaliflere karşı rejimin baskı siyasetlerinin meşrulaştırılmasında bir araç olarak kullanıldılar. Bunun yanında dış siyaset sorunlarında de rejimin maksadında olan Türkiye ve Katar üzere ülkelere karşı manipülatif bir ajanda çerçevesinde işlevselleştirildiler. 5 Haziran 2017’de Suudi Arabistan, BAE, Bahreyn ve Mısır’ın Katar’a yönelik başlattığı abluka sürecinde El-Ezher bir açıklama yaparak “Katar’a karşı yapılan bu operasyon Arap Birliği’ni sağlamak için zaruridir” demişti. Katar’ın bölgede istikrarı tehdit ettiğini savunan El-Ezher, Arap halklarının güvenliğinin korunması için Katar’a yönelik ablukanın devam ettirilmesi gerektiğini vurgulamıştı. Türkiye’nin Ayasofya’yı tekrar mescide çevirme kararına yönelik El-Ezher ve Mısır Müftülüğü’nden gelen yansılar de bu çerçevede değerlendirilmeli.
El-Ezher’in bu tavrı ve rejimin dış siyaset sorunlarına alet olması, yüzyıllar boyunca İslam dünyasında saygın bir pozisyon ihraz etmiş bu kurumun günümüzde saygınlığını yitirdiğini, İslam ümmetinin telaşları konusunda fikir beyan edemeyen ve kamuoyunun önceliklerinden ve toplumun gerçekliklerinden kopuk bir siyasi kurum haline geldiğini gösteriyor.
Türkiye’nin Ayasofya kararına bir öbür reaksiyon ise bölgede Türkiye tersi siyasetlerin öncülüğünü yapan BAE’den geldi. BAE Kültür, Gençlik ve Bilgi Geliştirme Bakanı Nevra el-Kabi yaptığı açıklamada, “Dünya tarihinde kıymetli bir yere sahip olan Ayasofya’nın statüsünün değiştirilmesi, yapının kültürel pahasına ve kıymetine ziyan verecektir” argümanında bulundu. Bu çeşit kültürel bedellerin olduğu üzere korunması gerektiğine vurgu yapan Kabi, Türkiye’nin kararının yanlış olduğunu savundu. Öte yandan yeniden BAE rejimine yakın kimi toplumsal medya hesaplarından Ayasofya’nın açılışına yönelik reaksiyon bildirileri yayınlanması da dikkatlerden kaçmadı.
BAE’nin Türkiye aykırısı tavrı da, bu tarafta manipülatif telaffuzlar takınması da yeni bir durum değil. Geçtiğimiz aylarda BAE’li üst seviye yetkililer Türkiye’nin Arap dünyasını yine denetim etme hevesinde olduğunu ve Osmanlı’nın tekrar tesis edilmek istendiğini sav ederek bunun Arap halkları için en büyük tehdit olduğuna dikkat çektiler. Hayal eseri bu telaffuzlar, BAE idaresindeki Türkiye düşmanlığını açık bir formda gözler önüne seriyor.
Kuveyt gazetesi Al-Rai’nin Washington Şefi Hüseyin Abdü’l Hüseyin ise Arab News haber sitesinde kaleme aldığı makalesinde, Ayasofya kararının “Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın emperyal hayallerinin bir sonucu” olduğunu söz etti. Türkiye’yi birçok açıdan eleştirdiği yazısında Abdü’l Hüseyin, Türklerin aslında “Amerika üzere görece bir medeniyeti” olduğunu tez ederek tarihî gerçeklikleri de çarpıtmaya çalışıyor. Osmanlı devletinin hiçbir vakit İslam ümmetinin başkanı olmadığını sav eden Hüseyin, Türklerin günümüzde bu türlü bir yanlış algıya sahip olduğunu savunuyor.
Suudi Arabistan’ın Ukaz gazetesinin köşe müelliflerinden Vefa er-Raşid ise kaleme aldığı yazıda, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Ayasofya kararının seçimlere yönelik bir adım olduğunu tez ediyor. Erdoğan’ın “ateşle oynadığını” vurgulayan Er-Raşid, bu kararın tüm Hristiyanların yansısını çektiğini ve uygarlığı tehdit eden provokatif bir aksiyon olduğunu savunuyor.
Bununla birlikte Mısır’da ve başka Arap ülkelerinde, hatta BAE’de, kamuoyları Türkiye’ye ve Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın liderliğine karşı genel olarak olumlu bir algıya sahip. Bu durum, kamuoyunun nabzının nispeten şeffaf bir formda gözlemlendiği toplumsal medya mecralarına da yansıyor. Türkiye’ye dayanağını tabir eden birçok Arap toplumsal medya kullanıcısı, Türkiye’nin bölgesel siyasetlerini, kültürel faaliyetlerini ve memleketler arası münasebetlerdeki başarılı pozisyonunu takdir ediyor.
Türkiye’ye karşı bu olumlu algılar aslında Ayasofya’nın mescide çevrilmesi sürecinde hem resmi olarak hem de kamuoyu seviyesinde gözlemlendi. Birçok Arap ülkesindeki resmi temsilciler Ayasofya kararını sevinçle karşıladılar. Mağrip Arap Alimler Birliği yayımladığı iletide, Ayasofya’nın tekrar cami olarak hizmete girmesini “tarihi bir dönüm noktası” olarak tanımlarken, İslam ümmeti ismine Cumhurbaşkanı Erdoğan’ı tebrik ettiğini söz etti. Filistin Devlet Lideri Mahmud Abbas Cumhurbaşkanı Erdoğan’ı telefonla arayarak Ayasofya kararından ötürü tebrik etti. Hamas hareketi ve Müslüman Kardeşler de Türkiye’nin Ayasofya kararını olumlu karşıladı. Umman Müftüsü Ahmed bin Hamed el-Halili, Mescid-i Aksa İmam Hatibi Pir İkrime Sabri ve Dünya Müslüman Alimler Birliği Genel Sekreteri Ali Muhyiddin el-Karadaği üzere isimler Türkiye’yi bu kararından ötürü tebrik ettiler.
Öte yandan Cezayir’deki Barış Toplumu Hareketi’nden Milletvekili Nasır Hamdaduş, Türkiye’nin Ayasofya kararına reaksiyon gösteren Suudi Arabistan, BAE ve Mısır üzere ülkeleri sert bir lisanla eleştirdi. Katar medyası da Türkiye’nin Ayasofya kararını olumlu bir biçimde karşıladı. Birçok gazetede manşetten verilen haberlerde Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın tarihe geçen bir önder olduğu belirtilirken, Türkiye’nin İslam dünyasındaki liderlik pozisyonuna vurgu yapıldı.
Türkiye’nin Ayasofya’yı yine cami olarak ibadete açma kararı her ne kadar kimi rejimler tarafından eleştirilse de, bu olumsuz yaklaşım Arap kamuoyları için geçerli değil. Cumhurbaşkanı Erdoğan liderliğindeki Türkiye’nin bölgesel siyasetlerde ve global siyasette yükünün artmasından tasa eden Suudi Arabistan, BAE ve Mısır üzere ülkeler, birçok cephede durduramadıkları Türkiye’ye karşı her türlü akın ve manipülasyonu hayata geçiriyorlar. Toplumlarının gerçekliklerinden kopuk bu rejimler, Türkiye’nin, dış siyasetlerindeki başarısızlıklarını ve iç siyasetlerindeki meşruiyet telaşlarını derinleştirecek atakları karşısında her yolu deniyorlar ve Ankara’ya karşı olumsuz bir telaffuz üretmeye çalışıyorlar. Bu bahiste başarılı olamayan bu aktörlerin son gereci ise Ayasofya’nın yine mescide dönüştürülmesi kararı oldu. Filistin sorununa sırt çevirdikleri, halklarına yönelik en ağır baskı siyasetlerini uyguladıkları, dış siyasette birçok açıdan köşeye sıkıştıkları ve ekonomik problemlerinin giderek derinleştiği bir ortamda, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Ayasofya kararına karşı durmalarıyla, Türkiye tersi bu aktörlerin meşruiyetleri daha fazla sorgulanır hale geldi. Hasebiyle, Ayasofya’nın yine mescide çevrilmesi Arap toplumları ve İslam dünyası kamuoyu tarafından tarihi bir zafer olarak algılanırken BAE, Suudi Arabistan ve Mısır rejimleri için bir hüsran olarak kıymetlendirilebilir.
[Orta Doğu siyaseti, Arap ihtilalleri, Mısır’daki ihtilal süreci ve Körfez siyaseti bahislerinde uzman olan Doç. Dr. İsmail Numan Telci Sakarya Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Milletlerarası Münasebetler Kısmı ve Orta Doğu Enstitüsü’nde öğretim üyesi olarak çalışmakta, birebir vakitte ORSAM Lider Yardımcılığı vazifesini yürütmektedir]
Memurlar
