Akarsu darda kalsa da
Dünya halkı daima ölse de
Bunun sonu ip olsa da
Kula kulluk yakışır mı?
Muhlis Akarsu
Edward Bellamy, 133 sene evvel birinci baskısı yapılan “Geçmişe Bakış” isimli hayali romanında “Bırakınız! Allah’ın huzurunda kullarının dik durabileceği bir sistem inşa edelim” diye sesleniyordu. O günden bugüne bu davete birden fazla sefer kulaklar tıkandı. Pekala, Bellamy’nin dediği üzere bir sistem kurmak bilhassa Türkiye için hayal midir?
Bir makama gelmek, daha da yükselmek ve oralarda olabildiğince uzun kalmaya çalışmak birinci insanlardan günümüze kadar süregelen doğal bir insani hevestir. Bu heves bazen hırs, bazen ise sevgi ile beslenir. Sevgi ile beslenen makam aşkının niyeti memlekete ve insanlara hizmet etmek, sıkıntılara deva ve yaralara merhem olmaktır. Hırs ile beslenen makamın sonu ise birçok vakit kişilik ve kaynak erozyonuyla biten çıkmaz bir sokaktır.
Liyakatli insanları bir makama getirmek ve bu insanların sevgilerini ve motivasyonlarını ön plana çıkarıp hırslarını denetim ederek ülkesine hizmet etme imkanı sunabilmek dünden bugüne gelişmiş ve gelişmekte olan bütün ülkelerin tartıştığı bir sıkıntıdır. Makamlara liyakatli insanları getirmek konusunda Türkiye’de tarihten günümüze çok çekmiştir. Koca Osmanlı İmparatorluğu gereğince sağlam, liyakate kıymet veren, adil ve iyi işleyen bir bürokratik sistem sağlayamadığı için gerilemiş ve sonunda yıkılmıştır.
Makama gelmenin ve gitmenin politik, ekonomik, ruhsal, toplumsal ve hukuksal boyutları vardır. Bürokratı atama gücünü elinde tutan siyasi otorite doğal olarak hükümet siyasetleriyle uyumlu ve kendisiyle çalışabilecek bürokratları istemektedir. Bu kaideleri taşımayanlar ise birçok vakit ya makama gelememekte ya da geldikleri makamda uzun mühlet kalamamaktadır. Makam sahibi olmak makul ekonomik ayrıcalıklar ve sorumlulukları da beraberinde getirmektedir. Makamın sunduklarıyla maaş, ek gösterge, makam tazminatı, idare şurası üyeliği derken bugün ve yarınlar için birikimler yapılır. Lakin atılan her bir imzadan ferdî, kurumsal ve toplumsal seviyede büyük sorumluluklar doğar. Bütün bunlar devlet için uzun vadeli maliyetler oluşturur. Makamda bulunmak ve ayrılmak ruhsal dayanıklılık gerektirmektedir. Makama gelme umudu mu makamdan gitme korkusu mu insanı daha çok tesirler meçhuldür. Makam sahibi olmak insanı yalnızlaştırır ve başkalarından uzaklaştırır. Bu durum makamdan ayrıldığında toplumsallaşma sıkıntılarına yol açar. Makam sahibi olmak için olmasa bile makamdan ayrıldıktan sonra makama dönmek için açılan davalar yönetim duruşmaların kıymetli bir iş yükünü oluşturur.
Türkiye’de Aşık Mahzuni Şerif’in lisanıyla söz edersek “Ankara’da dayı olma” ve “Ankara’da dayı bulma” sevdası hiç bitmemektedir. Adil ve liyakati ön plana çıkaran bir atama ve misyondan alma sistemi kurulamadığı için etrafı olmayanların makama gelmeleri çok çok düşük bir ihtimalken, etrafı geniş olanlardan makama gelenlerinde etrafını mutlu etmeye çalışmaktan hizmet etmeye vakit ve gücü kalmamaktadır. Bürokratların makamda bulundukları müddette susmayan telefonları, bitmeyen talepler ve beklentilere yanıt verme uğraşları ve bürokratik dedikodular günlük rutinlerinin kıymetli bir kısmını oluşturmaktadır. Makam sahibine dışarıdan bakanlar makam sahibinin yetkileriyle ilgilenirken -ki bu birçok vakit birisini devlet dairesinde işe yerleştirmek ve iş vermekle sınırlıdır- makam sahibi bürokrat ise birden fazla vakit kendisinden beklenilen vazife ve sorumluluklarıyla boğuşmakta, geceyi-gündüzü, kışı-baharı unutarak işin içinden çıkmaya çalışmaktadır.
Makama gelmek kesin olmamakla birlikte makamdan gitmek her gelen kimse için mutlaktır. Pekala, çok ağır bir tempoda çalışan, telefonları hiç susmayan, ailesini ve dostluklarını önemli bir biçimde ihmal eden bürokratlar makamdan ayrılınca ne oluyor?
Her gelen bürokrat bir gün sarfiyat lakin değişmeyen bir şey vardır: o da eski bürokratın yerine gelen yeni bürokratın evvelden yapılanları rafa kaldırmasıdır. Bürokratlar misyondan ayrıldıktan sonrasında neyi yaptığından çok neleri yapmamaları gerektiğiyle anılır birçok vakit. Dürüst ve adil olanlar “çevresine bir gıdım yararı olmadan gitti” diye eleştirilirken, başkaları ise pek hayırla anılmazlar. Birden fazla makam sahibi kendisine duyulan sevgi, hürmet, hürmet ve prestiji vazife devir-teslimi sırasında bırakıp çıkmaktadır.
Makamdan ayrılan bürokratlar birden fazla vakit bir köşede unutulanlar ortasında yerini almakta, içerisinde kırgınlıklar, kızgınlıklar ve hayallerle yaşamaya başlamaktadır. Giderek kendisini kıymetsiz ve işe yaramaz hissedenler ile kendi içine kapananlar da az değildir.
Bürokratlar misyondan alındıktan sonra ki birkaç günde dostlarından ve iş arkadaşlarından gelen sonlu sayıda telefona yanıt verir. Vakitle evvelden hiç susmayan telefonlar büyük bir sessizliğe bürünür. Aradığı numaralardan geri dönüşler ise giderek zayıflar. Makam sahibi olmak şahsa gerçek düşmanlar uydurma dostlar kazandırmıştır. Makamdan gitmek ise birçok arkadaşın hafızasından silinmeye yol açar. Toplumsal medyadaki takipçi sayısı da telefon aramaları üzere giderek istikrarlı bir biçimde azalmaya başlar.
Bir vakitler etrafında pervane olan birtakım bireyler yeni gelenlerin gözüne girmeye çalışırken, eski amiriyle pek görünmemeye çalışırlar. Makamdayken odasına girmek bir şan ve şöhret problemiyken artık eski bürokratın kapısının önünden geçmek bir yürek işidir. Bürokrasinin tabiatı biraz da bu türlü olsa gerek. Ne de olsa, göze girenler, beğenilen olanlar ve gözden düşenler çok süratli değişmektedir.
Bütün bu durumları dikkate aldığımızda kıymetli bir soru ve problemle karşılaşırız. İnsanların kula kul olmadan onurlu bir biçimde bir makama gelmeleri ve gitmeleri için nasıl bir sistem kurmalıyız? Bunun için makama atanmadan, makam sırasında ve makam sonrası yapılması gerekenlere ait aşağıdaki teklifleri sıralayabiliriz:
Makama atanmadan evvel yapılması gerekenler;
*Bir makama atanabilmek her aday olma potansiyeline sahip olan kişinin temel hakkıdır. Açık ve şeffaf bir müracaat süreci hazırlamak siyasetçilerin ve en üst seviye yöneticilerin sorumluluğundadır. Makamın doldurulmasına ait takımlar duyuru edilmeli, müracaatlar alınmalı, adayların gerekli uygunluğu taşıdıkları bir kurul marifetiyle değerlendirilmelidir.
*Makama erken gelmek ve erken gitmek bürokrasinin ve bürokratın istikrarını bozmaktadır. Kamu misyonunun takriben 40-45 yıl süreceğini ve kamuda iş değiştirme oranının epey düşük olduğunu düşündüğümüzde şimdi 5. yılda pek çok hiyerarşinin üstünde bir makama gelebilmenin ve kısa bir müddet vazife yaptıktan sonra makamdan ayrılmanın gelecek 35-40 yıl için kamuya ve bireye maliyeti çok yüksek olmaktadır. Bu nedenle, makamlara gelinebilecek müddetler hiyerarşik yapıya nazaran kademeli olarak artırılmalıdır. 657 sayılı Devlet Memurları Kanununun 68/B’sine nazaran yapılan yükselmelerde dikkate alınan derece ve ek gösterge artık tek başına bir mana söz etmemektedir. Bunun yerine atanacak her bir makam özelinde hizmet müddeti ve kaidelerine nazaran takımlara müracaat koşulları getirilmeli ve bunlar duyuru edilmelidir.
*Güçlü bir performans sistemi kurulmalıdır. Adayların geçmişleri, muvaffakiyetleri, misyona uygunluklarının yer aldığı bir performans sistemi makam için uygun bireyleri seçeceklerin de işlerini kolaylaştıracaktır.
*Makamlara vadeli ve takım karşılığı kontratlı olarak atama yapılmalıdır.
*Makamların vazife, yetki ve sorumlulukları belirtilmelidir.
*Makamdan ayrılanların hangi statüye sahip olacağı ve özlük hakları makama atanmadan evvel adaylara duyuru edilmelidir.
Makam sırasında yapılması gerekenler;
*Makama has performans idare sistemi kurulmalıdır.
*Yöneticilerin eğitimleri desteklenmelidir. Makam sahibi en az eğitim alan kişi durumundadır. Halbuki eğitime en çok muhtaçlık duyanlar makamlarda sevk ve yönetimden sorumlu şahıslardır.
*İş ve hayat istikrarını sağlayacak düzenlemeler yapılmalıdır. Makam sahibi olmak gündüz ağırlamalar gece yarılarına kadar ise çalışma manasından çıkarılmalıdır. Bunun için şahsi randevular taban seviyeye indirilmelidir.
* Makamdakiler ortasında gerek maaş gerekse de toplumsal imkanlar bakımından farklı uygulamalardan kaçınılmalıdır ( Idare konseyi üyelikleri, araç ve konut tahsisi v.s).
*Makamlara vekaleten atamanın müddeti kanunla sonlandırılmalıdır. Vekaleten atanan kişinin asaleten atananlara nazaran daha bir dudak ucunda olduğu niyeti vardır. Fakat bu çeşit atamaların rutinleşmesi kurumların gücünü zayıflatmakta ve bu halde vazife yürüten makam sahiplerinin aşağıya kelam geçirememesine üste karşı ise hayır diyememesine yol açmaktadır.
Makamdan sonrası için yapılması gerekenler;
*Makamdan ayrılan yahut alınan bürokratın birden fazla vakit ruhsal danışmanlığa ve yeni hayatına ahenk sağlamak için bir oryantasyona muhtaçlığı bulunmaktadır.
*Makamdan ayrılan bürokratın kendi ünitesi yerine öteki bir ünitede yahut kurumda görevlendirilmesi gerek kendisi gerekse de etrafında bulunanların rahat etmesine yardımcı olacaktır.
Sonuç itibariyle, devletin muhakkak makam ve kademelerinde hizmet etme fırsatı arayan ve bulan insanların onurları zedelenmeden, emekleri ziyan edilmeden, değirmen misali öğütülmeden, kadir ve değerlerini bilen bir sistem oluşturmak hayal olmasa gerek.
Memurlar
