İSTANBUL (AA) – ZEYNEP RAKİPOĞLU – Matbaanın çıkışından itibaren Osmanlı İmparatorluğu’nda basılan metinleri bir ortaya getirmeyi amaçlayan “WikiLala Projesi” kapsamında hayata geçirilen ve Osmanlı Türkçesi kitap, mecmua, gazete ve evraklardan oluşan binlerce sayfa içeriğin bulunduğu dijital kütüphane, tarihe ışık tutuyor.
Projenin fikri gelişimi ve altyapısı, Türkiye’nin birinci dijital kütüphanesini kuran Hiperlink’in teşebbüsüyle, proje yöneticisi Sadi Özgür ve proje danışmanı İstanbul Aydın Üniversitesi Tarih Kısmı Öğretim Vazifelisi Dr. Harun Tuncer’in takviyesiyle 2019’da tamamlandı.
Projede içeriklerin dijitale aktarılması temelde üç basamaktan oluşurken birinci etapta, eser fiziki olarak gelmişse donanımlı tarama aygıtlarıyla çözünürlükleri yüksek olarak taranıp dijitalleştiriliyor. Doküman dijital olarak temin edilmiş ise direkt sayısallaştırılıyor. Son basamakta da sayısallaştırılan bütün dokümanlar kataloglanarak, sisteme yükleniyor ve artık içinde arama yapılabilir hale geliyor.
Araştırmacılar, dijitalleşen yayına internet ortamında vakit ve yerden bağımsız olarak süratle ulaşabiliyor. Taramalar, Optik Karakter Tanımlama (OCR) sistemiyle yapılarak araştırmacının gerek Latin gerekse Arap harfli söz yahut söz kümesi girişiyle arama yapabilmesi ve aradığı bilgiye kolay kolay ulaşabilmesi sağlanıyor.
– 109 bin 321 içeriğe tek “tık”la ulaşılabiliyor
Proje kapsamında süreçleri tamamlanan yayınlar, “wikilala.com” internet sitesi üzerinden tek tıkla erişme açıldı. Böylelikle, Osmanlı Türkçesiyle basılmış dokümanlar içerisinde arama yapılmasına imkan sağlayan bir dijital kütüphane oluşturuldu.
Şu anda beta sürümüyle kullanımda olan sitede, Osmanlı Türkçesi ile basılmış 45 bin 470 gazete, 32 bin 450 mecmua, 4 bin 658 kitap ile 26 bin 743 makale olmak üzere toplam 109 bin 321 farklı içerik bulunuyor.
Öte yandan, araştırmacılar da kütüphanelerinde bulunan kitaplarını ya da ender yapıtların PDF halini sitedeki “Sen de Yükle” butonundan sayfaya ekleyebiliyor.
– Bir yılda 2 milyon sayfalık külliyata ulaşılması hedefleniyor
Proje danışmanı Dr. Harun Tuncer, AA muhabirine yaptığı açıklamada, harf ihtilaliyle birlikte Osmanlı devrinden önemli bir kopuş yaşandığını, toplumun ve akademinin Osmanlı’nın kültürel, toplumsal ve siyasi birikiminden habersiz kaldığını söyledi.
Osmanlı tarihi ve kültürü hakkında daha derin araştırma yapılmasını sağlamak, birincil kaynaklara inmek ve bunların kamuya mal olması için yer hazırlamak emeliyle projeyi hayata geçirdiklerini belirten Tuncer, “İbrahim Müteferrika’dan harf inkılabına kadar ortada 200 yıllık çok önemli bir birikim var. Bu birikimden büyük oranda habersiziz, oradaki gerece nasıl ulaşacağımızı ve değerlendireceğimizi bilmiyoruz. Diyelim ulaştık, o kadar doküman içinde arama yapma imkanımız çok yok. Bir kitabın sizinle alakalı olup olmadığını tahminen yalnızca başlıktan çıkartıyorsunuz fakat çok ilgisiz bir başlıklı kitap içinde çok ilgilendiğiniz bir görsel, metin ya da bilgi kırıntısı olabiliyor. Bu projede bizi tetikleyen buydu. Bu bir ihya hareketi, Rönesans üzere. O periyodu ihya etmek istiyorduk. Hedefimiz buydu.” diye konuştu.
Projeye 2019’da başladıklarını, 2 yıl boyunca ağır çalışma sonucu dijital kütüphane projesinin internet sitesini beta sürümüyle kullanıma sunduklarını lisana getiren Tuncer, sitenin 1-2 ay içerisinde beta sürümünden çıkarılıp “wikilala.com” üzerinden çalıştırılmaya başlanacağını bildirdi.
Siteyle ilgili gayelerine değinen Tuncer, “Bir yıl içerisinde ulaşmak istediğimiz dokümanların yarısını sisteme yüklemiş olacağız. Kullanıcılarımızın da katkısıyla araştırmacılar, var olduğunu iddia ettiğimiz 3-5 milyon sayfa içinde 2 milyon sayfalık bir külliyata ulaşmış olacak.” dedi.
– “Açık erişim kaynaklardan, özel kütüphaneler ve koleksiyonlardan faydalanıyoruz”
Tuncer, dijital kütüphanenin içeriğini oluşturmak için birkaç kanaldan beslendiklerini aktararak, şöyle devam etti:
“Birincil olarak hem yurt içinde hem yurt dışında fiyatsız açık erişim kaynaklardan besleniyoruz. İkincil olarak birtakım kütüphaneler, bu manada çabucak her kütüphanede bulunmayan, Osmanlıca koleksiyon toplayan ve bunları dijitalleştirip araştırmacılara sunan kaynaklardan faydalanıyoruz. Birtakım kütüphaneler bu alanda ihtisas yapmış, yalnızca risale toplamış. Örneğin, İSAM kütüphanesi, oradan da faydalanıyoruz. Özel kütüphaneler, koleksiyonlar ve teğe bir irtibat kurduğumuz beşerler var. Mesela, Müteferrika’nın bastığı 17 kitap, bilahare Müteferrika’nın vefatıyla bir arada basılan 7 kitap daha 24 kitaplık külliyat, birinci basılan kitaplarımız bunlar. Bunlara bir koleksiyonerden ulaştık. Kitapları almaya, taramaya ve sisteme aktarmaya başladık. Bu formda çeşitli kaynaklarımız var.”
Dijital ortama aktaracakları PDF kaynakları, optik arama sisteminde tarayarak, sayısallaştırdığını ve metin içi arama imkanı sağladığını, 1-2 gün içerisinde sisteme aktarılarak kullanıma hazır hale getirildiğini kaydeden Tuncer, basılı yapıtları ise kitaba ziyan vermeyecek biçimde, yalnızca az eser taraması için üretilmiş robotlarla tarayarak, sisteme aktardıklarını söyledi.
Tuncer, makinenin bir dakikada 20 sayfayı aşkın tarama yapabildiğini, sayfalarda atlama olduğunda ihtar verdiğini, faal ve rahat bir kullanıma sahip olduğunu, süratlice tarama yaparak sayısallaştırdığını belirtti.
Projenin gayesinin üç kademeli olduğunu belirten Tuncer, birinci planda aranılan sözün metin içerisinde bulunabileceği, ikinci basamakta yıl sonuna kadar bulunan söz ve ilgili metin kesiminin teğe bir latinize edilebileceği, son olarak 2022’nin sonuna kadar da latinize edilen metnin okurların anlayabileceği seviyede sadeleştirilebileceğini anlattı.
– “Osmanlı periyodundan 30 bin kadar basılı yapıtı sisteme aktarmayı hedefliyoruz”
Kitap koleksiyoncusu merhum Seyfettin Özege’nin Osmanlı periyodundan yaklaşık 26 bin yapıtı katalogladığını lisana getiren Tuncer, “Kataloglara girmeyen birtakım eserler olduğunu tespit ettik. Zira Osmanlı’nın hem siyasi hem kültür coğrafyası çok geniş. Bosna, Yunanistan, Bulgaristan, Kırım, Azerbaycan, Suriye, Irak ve Lübnan’da basılan eserler de vardı. Buralarda basılan yapıtlardan bir kısmını Seyfettin Beyefendi, pek doğal olarak, görme imkan ve bahtı bulamamıştı. Münasebetiyle onları da hesaba katarak 28-30 bin kadar basılı kitap ve kitapçık olduğunu kestirim ediyoruz. Totalde amacımız, bunların tamamına erişip, sistemimize aktarmak. Ondan sonra basılan binlerce gazete ve mecmua var, bunlara kullanıcılarımızın, araştırmacıların ve elbette kütüphanelerin de dayanağıyla ulaşmak istiyoruz.” tabirlerini kullandı.
Projeye verdikleri isme değinen Tuncer, Wiki’nin “Wikipedia’yla bir arada çok meşhur olduğunu, oradan esinlendiklerini bildirdi.
Tuncer, insanların artık lisanına pelesenk olmuş bir söz olduğu için seçtiklerini söz ederek, “Lala’nın bir şehzadeyi nasıl eğittiğini, yol gösterdiğini biliyorsak, burada da beşerler bu deryaya dalarken yol gösteren bir sistem olduğu için bundan ilham aldık. Bir arkadaşım ‘Wiki-l Ala’ demişti, yani şanlı wiki. Bu türlü düşünmüş.” değerlendirmesinde bulundu.
– “Osmanlıcanın Google’ını yaratmaya çalışıyoruz”
WikiLala’yı “Osmanlı’nın Google”u olarak tanımladığını lisana getiren Tuncer, “Google arama motorunda Latin harfli yapıtlara tarihi ne olursa olsun ulaşabiliyorsunuz lakin Osmanlı periyodunda üretilen içerik maalesef şu anda erişim dışı. Biz bu teşebbüsle o dünyayı da Google’a bir nevi açmış olacağız. Osmanlıcanın Google’ını oluşturmaya çalışıyoruz. Burada nitekim bir Osmanlı kültür, siyaset ve toplumsal dünyasını, geleneği keşif için bir Rönesans hareketi üzere olacak. Önemli manada araştırmalara renk katacak. Temel gayemiz bu.” diye konuştu.
Tuncer, bütün üniversitelerin, yurt içi ve yurt dışındaki araştırma merkezleri, kütüphaneler ile tekil araştırmacılar ile hususa ilgi gösterenlerin dijital kütüphaneden faydalanabileceğini kelamlarına ekledi.
Memurlar
