– Yeni tip koronavirüse (Kovid-19) karşı bağışıklık sağlayacak aşı çalışmalarında bir yıldan az vakitte sonuç alınması, salgının denetim altına alınabileceğine dair umutları artırdı.
Kovid-19 aşı adaylarından ikisi yaygın kullanım ve acil kullanım onayları alırken, Rusya’da ve Çin’de geliştirilen birtakım aşı adayları sonlu olarak kullanılmaya başlandı. İngiltere’de ve ABD’de risk kümesindeki şahıslara birinci aşılar vuruldu. Çok sayıda ülke aşı tedariki için milyonlarca dozluk ön satın alım mukaveleleri imzaladı.
Dünyada en fazla umut bağlanan potansiyel aşılar ortasında üç farklı usulle geliştirilen altı aday öne çıkıyor. Bunlar ortasında ABD ve İngiltere’de yaygın ve acil kullanımına onay verilen RNA temelli iki aşı, İngiltere ve Rusya’da geliştirilen virüs vektörü içeren iki aşı ile Çin’de geliştirilen iki inaktif aşı bulunuyor.
– Aşı çeşitleri
Aşı üreticileri Kovid-19 aşısını geliştirmek için üç yaygın tekniğe başvuruyor. Bu prosedürlerden en sık kullanılan birincisinde, aşı formülüne virüsün zayıflatılmış, tesiri azaltılmış bir versiyonu konuluyor. Virüsün zayıf haliyle karşılaşan bedenin bağışıklık sağlayacak savunmaları geliştirmesini amaçlayan bu çeşitten aşılara “inaktif aşı” ismi veriliyor.
Aşı çalışmalarında klinik denemelerde yüksek aktiflik sağlayan ikinci sistemde ise DNA ve RNA üzere genetik yapı taşları içeren aşı formülleri geliştiriliyor. Bu aşılar virüsten alınmış genetik bileşenlerle bağışıklığa yardımcı birtakım enzimleri harekete geçirmeyi ve hücre seviyesinde bağışıklık yansılarını uyandırmayı amaçlıyor.
Aşı geliştirilmek için yaygın olarak kullanılan üçüncü usulde ise diğer virüs çeşitlerinden gaye virüse genetik bileşenler ekleniyor. “Virüs vektörü” ismi verilen bu sistem için Kovid-19 aşı çalışmalarında en sık kullanılan virüs çeşidi soğuk algınlığına yol açan adenovirüsler. Virüs vektörleri, öteki bir virüsün zayıflatılmış ve kendini çoğaltamayan versiyonuna aktarılan virüs bileşenleri aracılığıyla bedende bağışıklık yansısı yaratmayı hedefliyor.
Bu prosedürler dışında protein bileşenleri, virüs gibisi moleküller, antijen-sunucu hücreler vb. kullanılarak da aşı formülleri geliştirilebiliyor.
– RNA aşıları: BioNTech/Pfizer ve Moderna
Amerikan ilaç şirketi Pfizer ile Türk bilim insanı Prof. Dr. Uğur Şahin’in kurucu ortağı olduğu Alman biyoteknoloji firması BioNTech’in geliştirdiği Kovid-19 aşısı ile Amerikan biyoteknoloji şirketi Moderna’nın ABD Ulusal Alerji ve Bulaşıcı Hastalıklar Enstitüsü (NIAID) takviyesinde geliştirdiği aşı, üçüncü etap denemelerde yüksek aktiflik gösterdiği bildirilen birinci aşılar oldu.
Her iki aşı da formülünde bildirici ribonükleik asit (mRNA) içeriyor. BioNTech/Pfizer’in geliştirdiği “BNT162b2” isimli aşı, formülündeki RNA bileşimi sayesinde Kovid-19’u etkisiz kılan kan şekeri enzimleri ile alımlayıcı-bağlayıcı immünoglobulin G antikorlarını harekete geçirmeyi, hücre seviyesinde bağışıklık reaksiyonu yaratan CD4+ ve CD8+ glikoproteinlerini artırmayı amaçlıyor.
Moderna’nın “mRNA-1273” ismini verdiği aşı adayı ise virüsün insan hücresine tutunmasını sağlayan “çivi proteini” ismi verilen enzimi baskılayarak bedende bağışıklık sağlamayı hedefliyor. Aşının formülündeki bildirici RNA ile Kovid-19’un çivi proteinini yapay olarak üreterek bedenin hücre seviyesindeki savunmasını harekete geçirmeyi hedefliyor.
BioNTech/Pfizer aşısı, İngiltere İlaç ve Sıhhat Eserleri Düzenleme Kurumunun (MHRA) 2 Aralık’ta yaygın kullanımına onay vermesiyle “dünyada tescillenen birinci Kovid-19 aşısı” oldu. ABD Besin ve İlaç Yönetimi (FDA) 11 Aralık’ta aşının acil kullanımına onay verirken, Avrupa İlaç Ajansı (EMA) Avrupa Birliği (AB) ülkelerinde kullanımını onayladı.
İngiltere’de 91 yaşındaki Kuzey İrlandalı Margaret Keenan, ABD’de ise New York’ta çalışan 52 yaşındaki Afro-Amerikalı hemşire Sandra Lindsey, BioNTech/Pfizer aşısını birinci yaptıranlar oldu. Aşının Almanya’da 27 Aralık’ta uygulanmaya başlanması planlanıyor.
Moderna’nın aşısı ise 19 Aralık’ta FDA’dan acil kullanım onayı aldı. Aşı, birinci kere 21 Aralık’ta Connecticut eyaletinde Afro-Amerikalı hemşire Mandy Delgado’ya uygulandı. ABD Sıhhat Bakanı Alex Azar ile Ulusal Alerji ve Bulaşıcı Hastalıklar Enstitüsü Yöneticisi Dr. Anthony Fauci, 22 Aralık’ta aşıyı yaptırarak yurttaşlara inançlı olduğu bildirisini verdi.
Her iki RNA aşısı da klinik denemelerde yüksek aktiflik gösterdi ama aşıların bileşimlerinin bozulmaması için çok düşük sıcaklıklarda koruma edilmesi gerekiyor. BioNTech/Pfizer aşısı için bu sıcaklık sıfırın altında 70 derece iken, Moderna aşısı için sıfırın altında 20 derece. Bu durum aşıların saklama ve dağıtım maliyetini artırıyor.
– Virüs vektörleri: Oxford/AstraZeneca ve Rus aşıları
İngiltere’de Oxford Üniversitesi Jenner Enstitüsü ile Oxford Aşı Kümesi iş birliğinde geliştirilen ve üretim lisansı İngiliz-İsveç ilaç şirketi AstraZeneca tarafından satın alınan aşı adayı ile Rusya’da Gamaleya Ulusal Epidemiyoloji ve Mikrobiyoloji Enstitüsü tarafından geliştirilen aşı adayı, virüs vektörü prosedürüyle geliştirilen aşılar ortasında en fazla umut bağlanan çalışmalar olarak görülüyor.
Oxford’un “AZD1222” isimli aşı adayı, soğuk algınlığına yol açan bir adenovirüsün zayıflatılmış ve kendini çoğaltamayan versiyonunu içeriyor. Bileşimine Kovid-19’un insan hücrelerine tutunmasını sağlayan çivi proteini eklenen adenovirüs, enzimin yapay olarak ortaya çıkmasını ve bedenin buna karşı hami antikorlar üreterek gerçek virüse karşı bağışıklık kazanmasını amaçlıyor.
Rusya’nın “Sputnik V” ismini verdiği aşı adayı da Oxford aşısı üzere, soğuk algınlığına yol açan bir adenovirüsten alınan, farklı dozlar halinde uygulanan iki virüs bileşeni (rAd26 ve rAd5) içeriyor.
Oxford Üniversitesi, 23 Kasım’da yaptığı açıklamada, hala devam eden üçüncü basamak denemelerin birinci sonuçlarına nazaran, potansiyel Kovid-19 aşısının tek doz uygulanması halinde yüzde 70, evvel yarım doz, akabinde tam doz uygulanması halinde ise yüzde 90 tesirli olduğu bildirdi.
Gamaleya Enstitüsü ise 14 Aralık’ta yaptığı açıklamada, hala devam eden üçüncü evre denemelerde aşının tesirlilik seviyesinin yüzde 91,4 olduğunu belirtti.
Oxford Üniversitesi ve Gamaleya Enstitüsü, 11 Aralık’ta yaptıkları ortak açıklamada, birebir formülle geliştirilen iki aşı adayının birlikte uygulandığında daha tesirli olup olmayacağını araştırmak üzere klinik denemeler yürüteceklerini duyurdu.
– Çin’in inaktif aşıları: Sinopharm ve Sinovac
Öte yandan “inaktif aşı” formülü, viral hastalıkların genelinde olduğu üzere Kovid-19 aşısı için yürütülen aşı çalışmalarında en yaygın kullanılan prosedürlerden biri olarak öne çıkıyor. Bu tıp aşılarda virüsün zayıflatılarak tesiri azaltılmış bir versiyonu aşı formülüne konuluyor. Çin’de kamuya ilişkin ilaç firmaları Sinopharm ve Sinovac tarafından geliştirilen aşı adayları en fazla umut bağlanan inaktif aşı çalışmaları olarak görülüyor.
Sinopharm’ın Vuhan Viroloji Enstitüsü ve Pekin Biyolojik Eserler Enstitüsü ile geliştirdiği aşı adayı, formülünde Kovid-19’un “etkisizleştirilmiş” bir hali olan virüs bileşeni bulunduruyor. “BBIBP-CorV” ismi verilen aşı adayı, bedenin güçsüzleştirilmiş virüse karşı doğal müdafaalarını canlandırmayı, bu yolla bağışıklık yansısı yaratmayı amaçlıyor.
Pekin idaresi eylül ayında Sinopharm’ın aşı adayının acil durum kullanımına onay verdi. Şirket, geçen ay yaptığı açıklamada, aşı adayının acil kullanım kapsamında 1 milyon şahsa uygulandığı, “bazı bireylerde görülen hafif semptomlar dışında” hastalık belirtisiyle karşılaşılmadığını bildirdi.
Körfez ülkesi Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), 9 Aralık’ta aşının ülkede yürütülen üçüncü evre klinik denemelerinde o ana dek 31 bin istekli üzerinde yüzde 86 aktiflik sağladığını belirterek aşının yaygın kullanımına onay verdiğini duyurdu.
Aşı adayının klinik denemelerine mesken sahipliği yapan bir başka Körfez ülkesi Bahreyn, 13 Aralık’ta aşının yaygın kullanımına onay vererek BAE’yi izledi.
Bir öbür Çinli ilaç şirketi Sinovac’ın birebir usulle geliştirdiği “Coronavac” isimli aşı adayı da formülünde virüsün etkisizleştirilmiş bir versiyonunu içeriyor.
Çin’de acil durum kullanımına onay verilen aşı adayının Brezilya’da sürdürülen 3’üncü evre klinik denemeleri sonuçlandı. Sinovac’ın Brezilya’daki klinik denemelerde iş birliği yaptığı Butantan Enstitüsü, 21 Aralık’ta yaptığı açıklamada, şu ana kadar alınan sonuçlarda tesirlilik seviyesinin aşılar için taban hudut olan yüzde 50’yi aştığı bildirdi.
Birebir anda 5 farklı aşı için klinik denemelerin yürütüldüğü Brezilya’da en az yan tesire yol açan aşı olduğu gözlenen Coronavac, bu ülkenin yanı sıra Endonezya ve Türkiye’de de beşerler üzerinde test ediliyor.
Coronavac, 3’üncü basamak denemeler kapsamında Türkiye’de 17 Eylül’de beşerler üzerinde test edilmeye başlanmıştı. Sıhhat Bakanı Fahrettin Koca, 25 Kasım’da yaptığı açıklamada, Çin menşeli inaktif aşı adayından kış aylarında toplam 50 milyon doz satın almak üzere kontrat imzalandığını duyurmuştu.
Çinli şirketlerin büyük ölçekli üretim yapma kabiliyetlerinin aşı tedarikinde Çin menşeili eserlere avantaj sağlayacağı öngörülüyor. Hem Sinopharm hem de Sinovac, 2021’de tek başlarına birer milyar doz aşı üretecek kapasiteye ulaşmayı hedefliyor.
Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ) datalarına nazaran 22 Aralık prestijiyle dünya genelinde 61 Kovid-19 aşı adayı, klinik denemelerle beşerler üzerinde test edilirken, 172 aşı adayı da klinik öncesi geliştirme etabında bulunuyor.
Memurlar
